Felsefe ve okul öncesi eğitim gibi iki farklı alanda karşılaştığımız bir terim var: Analoji. Peki, en yalın haliyle analoji nedir? Net bir tanım yapmak gerekirse analoji, bir akıl yürütme yoludur. Benzeşim olarak da adlandırılan analoji, iki nesnenin birbirleriyle olan ortak özelliklerine bakılarak benzeşim ilişkisi kurulmasıyla yapılmaktadır. Bu ilişkide iki farklı şey arasındaki benzerliklerden hareketle birincisi için geçerli olanın ikincisi için de geçerli olduğu akıl yürütmesi yapılmaktadır. Verilen ilk önermenin ikinci önermeyi de tanımladığı bir durum olarak da ifade edilebilir.
Analojiye bir örnek verecek olursak felsefi önermelerin kuruluş mantığına benzeyen önermelerden söz edebiliriz. Çilek kırmızı bir meyvedir ve oldukça faydalıdır. Kiraz da kırmızı bir meyvedir. O zaman kiraz da oldukça faydalıdır. Görüldüğü üzere bu önermede iki meyve arasında bir benzeşim ilişkisi kurulmuştur. İki farklı meyve arasında kurulan benzerlikle ilk önermedeki çilek meyvesinin faydalı olma özelliği, ikinci meyve olan kiraza da aktarılmış bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Yani ilk önerme ikinci önermeyi desteklemekte ve birinin doğru kabul edilen özellikleri diğerine de aktarılmaktadır.
Akıl Yürütme Yöntemi Olarak Analoji
Akıl yürütme yöntemleri, aralarında bir ilişki bulunan önermelerden yeni bir önerme çıkarma işlemidir. Bu yöntemler; tümdengelim, tümevarım ve analoji olarak adlandırılmaktadır. Tümdengelim, basit anlatımla genelden özele doğru bir düşünme yöntemiyken; tümevarım ise özelden genele doğru bir düşünme yöntemidir. Analoji, bu iki düşünme yönteminden farklı olarak benzeşim ilişkisi olan önermeler için kullanılan bir tekniktir.
İki farklı önermenin benzer özelliklerinden yola çıkarak yeni bir önermenin ortaya koyulduğu analojide, özelden özele ve tikelden tikele doğru bir özellik aktarımı söz konusudur. Bu akıl yürütme yöntemine bir örnek verecek olursak;
- Ayşe ve Beren lise öğrencisidir.
- Ayşe iyi bir voleybol oyuncusudur.
- O halde Beren de iyi bir voleybol oyuncusudur.
Örnekte de görüldüğü üzere, her ikisi de lise öğrencisi olan Ayşe ve Beren’in analoji yöntemi ile özellikleri konusunda benzeşim ilişkisi kurulmuştur. Ayşe’nin bir özelliği Beren için de geçerli sayılarak onun da iyi bir voleybol oyuncusu olduğu söylenmiştir. Yani özelden özele doğru bir aktarım yapılmıştır.
Analoji Yöntemi Nerelerde Kullanılır?
Analoji bir akıl yürütme ve düşünme yöntemi olması nedeniyle felsefede ve öğrenimi kolaylaştıran bir teknik olması ile de eğitimde kullanılmaktadır. Şimdi analojinin kullanım alanlarına göz atalım:
Eğitimde Analoji
Eğitimde kullanılan analojiler yoluyla da çocukların kolay öğrenmesinin kapıları açılmaktadır. Benzeşim tekniği ile aralarında bağ kurulan iki olayın çocukların hayal gücü ve merak duyguları birleşerek akıllarında yer etmesi sağlanmaktadır. Özellikle okul öncesi çağlarda etkili olabilecek akıl yürütme tekniği olan analoji ile bir kelime veya olay arasında benzeşim kurulabilir. Bu aynı zamanda analoji nedir sorusunun bir diğer cevabıdır.
Çeşitli görseller ve oyunlarla da desteklendiği takdirde analojinin çocukların öğrenme aşamasında olumlu etkileri bulunmaktadır. Örneğin, gözün fotoğraf makinesine benzetilmesi eğitimde kullanılabilecek bir analoji örneğidir. Beynin bilgisayarın hard diskine benzetilmesi, kalbin pompaya benzetilmesi, vücut savunma sisteminin kaleye benzetilmesi veya fotosentezin insanların yemek pişirmesine benzetilmesi de diğer örneklerden bazılarıdır.
Eğer analojinin eğitimde kullanımı hakkında daha fazla bilgi edinmek istiyorsanız Erken Çocukluk Döneminde Fen Öğretiminde Analoji Tekniği adlı çalışmaya göz atabilirsiniz.
Felsefede Analoji
Felsefi önermeler genel olarak soyut ifadeleri içermektedir. Çoğu zaman herkes tarafından anlaşılamayacak bilgilerin aktarımı ve çözümleri sunulmaktadır. Felsefeyi doğru anlamak ve filozofların önermelerini olduğu gibi yorumlayabilmek açısından analoji oldukça önemlidir. Çünkü bu yöntemde bilimsel fikirlerin ve soyut kavramların anlaşılmasını sağlayacak benzerlik ilişkisi kullanılmaktadır. Bilinmeyen bir kavramı veya önermeyi bilinen bir kavram veya önermeyle anlamlandırmaya çalışmak hem felsefenin doğru anlaşılması hem de filozofun aktardığı bilgilerin doğru yorumlanması açısından önemlidir.
Edebiyatta Analoji
Edebiyat alanında analoji, önemli bir yere sahiptir. Özellikle analoji, modern edebiyatta edebi eserlerin daha iyi anlaşılabilmesi için kullanılan bir yöntemdir. Öte yandan, eleştiri alanında da analoji teriminden sıklıkla faydalanılır. Örneğin roman türünde yazılmış bir eser hakkında olumlu bir düşünce ortaya atılmışsa aynı türde yazılan ve benzerlik gösteren bir eser için de aynı düşünceler geçerli sayılabilir.
Bununla birlikte, edebiyatta yapılan analoji örnekleri her zaman için gerçeği yansıtmaz. Çünkü edebi eleştirilerde öznellik ön plana çıkar. Herhangi bir eleştirmen ya da okuyucu, bir eser hakkında kanıya varırken kendi öznel düşünlerini doğrultusunda hareket eder.
Son olarak, edebi eserlerde nesneler arasında bağlantı kurarken de analojiden yararlanılır. Birçok söz sanatının temelinde de analoji yatar. Bu nedenle analojinin edebiyattaki yeri oldukça büyüktür.
İslamda Analoji
Analoji terimi, İslam dilinde temsil olarak karşımıza çıkar. Dinle alakalı belirli hükümlerin verilmesi ya da belirli olayların daha iyi anlaşılabilmesi için analojiye başvurulur. Örneğin, üzüm şarabı da hurmadan elde edilecek şarap da haramdır. Şarabın haram olmasının sebebi sarhoşluk hissine neden olmasıdır. Yani, şarabın hangi meyveden elde edildiğinin bir önemi yoktur. Bu örnekte benzer olan ve harama neden olan iki kavram, sarhoşluğa sebep olmaktadır. Yine aynı şekilde analoji kullanılarak şöyle bir çıkarım yapılabilir; bira da kişiyi sarhoş eden bir içecektir. O zaman bira da haramdır.
Dinle alakalı belirsiz kalmış konularda da analoji sayesinde daha net bir bakış açısı yakalanabilir. Mesela bir hadiste bir konuyla alakalı bir eylem yasak kılınmışsa onunla benzerlik gösteren farklı bir konunun da yasak olduğuna dair hükme varılabilir.
Mimarlıkta Analoji
Mimari eserler oluşturulurken nesneler arasında ilişki kurulur. Bazen bu ilişki, doğrudan bir obje kullanarak yapılır. Bazen de dolaylı bir ifade biçimi kullanılarak metaforik tasarım yöntemi uygulanır. Kısacası analoji, nesneler arasında benzerlik kurmayı kapsadığı için mimaride de kendine yer bulur.
Çoğu mimar, tasarımlarını yaparken eski mimari eserlerden esinlenir ve daha önceki yapıların üzerine kendinden bir şeyler katarak eseri tekrar yorumlar. Ortaya çıkan yeni tasarımlar, eski tasarımlarla belirli yönlerden benzerlik gösterir. Örneğin, bir yapı tasarlanırken başka bir yapının ölçüleri baz alınabilir.
Mimarideki ilk analoji örneği ise milattan önce 2800 yılında yapılan Kral Djoser anıt mezarıdır. Anıt mezarın mimarı olan Imhotep, kurutulan kerpiçlerin piramit şeklinde dizilişini görüp esinlenmiştir. Bu esinlenmeden yola çıkarak kendine has bir mimari ortaya koymuştur. Böylece analoji, geçmişten günümüze dek mimarlıkta da kullanılmaya devam etmiştir.
Analoji Türleri
Analoji nedir sorusuna daha net bir cevap verebilmek için analojinin türlerini incelememiz gerekir. Ortak özellikleri bulunan nesneler arasında benzeşim kurularak oluşturulan analojide, bilinen bir olgunun tam olarak bilinmeyen bir olguyla benzetilerek açıklanması ve kalıcı olarak hatırlamanın sağlanması yolu uygulanır. Analojiler genel olarak dört tür altında sınıflandırılmaktadır. Bunlar:
- Basit Analojiler: Basit analojiler, iki olay arasında direkt olarak benzeşim tekniği kullanılması yoluyla ortaya çıkmaktadır. Kalbin pompaya benzetilmesi bir basit analoji örneğidir.
- Hikâye Tarzında Analojiler: Hikâye tarzı analojiler, genellikle eğitim amacıyla kurulan akıl yürütme tekniklerindendir. Bu yöntemle çocukların önermeleri hikâyeleştirme yoluyla daha çabuk kavraması hedeflenmektedir. Örneğin vücut sistemini kaleye benzetme önermesinin hikayeleştirilerek açıklanması hikâye tarzı analojidir.
- Oyunlaştırılmış Analojiler: Oyunlaştırılmış analojiler de eğitim amacıyla kullanılan oyunla öğrenme metotlarından biridir. Bu yolla benzetmeler oyunlara başvurularak kurulmakta ve çocuklara açıklanmaktadır. Beynin lidere benzetildiği bir önermede oyunlaştırma yolu kullanılması bir örnek olarak verilebilir.
- Resimle Yapılan Analojiler: Resimle yapılan analojilerde aktarılmak istenen benzerlik ilişkisi resimlerle açıklanmaya çalışılmaktadır. Görsel hafıza bu analoji çeşidinde birincil öneme sahiptir.
Analoji Yönteminin Avantajları
Analoji, felsefede bir akıl yürütme yöntemi olarak kullanılmaktadır. Fakat asıl olarak etkili olduğu alan eğitimdir. Eğitim uygulamalarına dâhil edildiğinde öğrencilerin kolay öğrenmelerine ve öğrendiklerini ifade edebilmelerine yardımcı olmaktadır. Daha önceden var olan bilgilerini kullanarak yeni öğrendikleri kavram veya konulara benzeten öğrenciler, analoji tekniği sayesinde uzun yıllar bilgilerini kalıcı kılabilmektedir. Analoji doğru uygulandığında öğrenme süreçlerinde avantajları şöyle olacaktır:
- Soyut kavramların anlaşılmasını kolaylaştıran bir yöntemdir.
- Benzetim tekniği için bir ön bilgi gerektiğinden öğretmenlerin öğrencilerin bilgisini ölçmesine yardımcı olur.
- Öğrencilerin dikkatlerini toplamalarına yol açarak derse olan ilgilerini arttırır.
- Kalıcı öğrenme sağlamaktadır.
- Çocuklar bu yöntemle öğrenmeye daha çok güdülenirler.
- Bildikleri ilkeleri bilmedikleri konulara benzeterek hayata geçirebilme yeteneklerini arttırırlar.
- Bilimsel düşünme ve problem çözme yeteneklerini geliştirir.
- Düşünme yeteneği ve yaratıcılık özelliklerini arttırır.
- Kavram yanılgılarını düzeltmede etkili olur.
Analoji Yönteminde Dikkat Edilmesi Gerekenler
“Analoji nedir?” sorusunun cevabını öğrendikten sonra bu yöntemi uygularken dikkat etmeniz gerekenleri de öğrenmelisiniz. Çünkü bu maddeler gözden kaçırıldığında analojiyle öğretilmeye çalışılan bilgiler doğru aktarılamayacaktır. Analoji yönteminde dikkat edilmesi gerekenler;
- Önermeler arasında benzeşim ilişkisi kurulurken çok iyi bir planlama yapılması gerekmektedir.
- Bazı durumlarda analoji yönteminde açıklanması amaçlanan olaya uygun bir örnek bulunamayabilir. Böyle bir durumda analoji yöntemini kullanmaktan kaçınılmalıdır. Çünkü yanlış bir örnekte bilgilerin karışması söz konusu olacaktır. Öğrenciler iki önermeyi de yanlış anlayabilir ve bilgi aktarımı tamamıyla olumsuz sonuçlanır.
- Öğrencilerin eksik bilgileri varsa önermeler anlaşılamaz. Bu sebeple benzetilen önermenin çocuklar tarafından bilindiğinden emin olmalısınız.
- Bazı zamanlar analoji ilişkisini öğrencilerin kendilerinin kurmalarına izin vermelisiniz.
- Seçtiğiniz olay veya kavramların çocukların gelişim dönemine uygun olduğundan emin olmalısınız.
Sonuç olarak analojinin doğru bir yöntemle kurulmasının hızlı düşünme, ilişki kurma, eğitime aktif katılım sağlama ve uzun süreli hatırlama gibi avantajlarının bulunduğu açıkça görülmektedir. Bu akıl yürütme yönteminde kullanılan benzeşim tekniği ile felsefe ve eğitim alanlarının yanında birçok süreçte de aktif kullanımı gerçekleşmektedir. Pek çok açıdan faydalı olan bu tekniğin olumlu sonuç verebilmesi için üzerinde dikkatlice çalışılmış bir ön hazırlık aşamasından geçmesi gerekmektedir.
Eğer felsefe ile ilgileniyorsanız Hasan Aydın Kimdir? yazımız da mutlaka ilginizi çekecektir.
Sıkça Sorulan Sorular
[toggle title=”Anoloji Neden Kullanılır?” state=”close”]Anoloji, dilin daha zengin ve etkileyici bir şekilde kullanılmasını sağlar. Bir ifadeyi mecaz anlamında kullanmak, anlatılmak istenen şeyi daha etkili bir şekilde ifade etmeye yardımcı olabilir.[/toggle]
[toggle title=”Anoloji Nasıl Oluşturulur?” state=”close”]Anoloji oluşturmak için bir kelime veya ifadeyi gerçek anlamından farklı bir şekilde kullanmanız gerekir. Bu, önceden bilinen bir ifadeyi farklı bir bağlamda kullanmak veya yeni bir anlam yaratmakla gerçekleşebilir.[/toggle]
[toggle title=”Anoloji ile Teşbih Arasındaki Fark Nedir?” state=”close”]Anoloji ve teşbih, ikisi de dilin mecaz yönlerini kullanır, ancak farklıdırlar. Teşbih, bir şeyin benzerliklerine dayanarak bir kavramı anlatırken, anoloji gerçek anlamından farklı bir kullanım içerir.[/toggle]