Dünya üzerinde yaşamış olan ve belirli gruplara ayrılarak bugünkü çeşitli ulusları meydana getiren insanların kökenini inceleyen etnoloji, insanın tarihsel yolculuğunu anlamlı kılıyor. Dünya üzerinde çeşitli ırkların doğuşu, çoğalması ve dağılarak yeni toplulukları oluşturması bu bilim sayesinde incelenebilmektedir. “Etnoloji nedir? Etnolojik ne demektir?” gibi soruların cevapları ve bu bilim dalı hakkında daha fazlası yazımızda…
Etnoloji Teriminin Farklı Disiplinlere Göre Tanımlanması
Etnoloji terimi, farklı disiplinler üzerinde toplumun farklı dinamiklerini ortaya koyan incelemeler için kullanılabilmektedir. Toplumların yaşam alanları ve bu alanlar üzerinde şekillenen yerleşimlerini anlatan bir bilim dalı olarak birçok farklı disipline kaynaklık etmektedir. Bu disiplinlerden bazılarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
- Sosyal Bilgiler,
- Coğrafya,
- Tarih,
- Biyoloji,
- Antropoloji,
- Arkeoloji,
- Tarih Öncesi Bilimi.
Etnoloji, bahsi geçen disiplinlerle yakın ilişkiler kuran bir kavram olarak ortaya çıkar. Bu disiplinler arasından özellikle ilk üç tanesi etnolojiden birebir faydalanmaktadır. Ancak özellikle arkeoloji ve antropoloji, etnolojiyi de kapsayan daha derinlikli bilimler olarak bilinir. Yazımızın devamında ilk olarak sosyal bilgiler, coğrafya ve tarih bilimlerinin etimoloji ile ilişkisine göz atıp sonrasında Antropolojinin etnoloji ile olan derin bağını irdeleyeceğiz.
Sosyal Bilgiler Kapsamında Etnoloji
Sosyal bilgiler, toplumların yaşam biçiminden ırkların türeyişine kadar bütün tarihsel aşamalarını inceleyen bir bilim olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu disiplin çerçevesinde etnoloji, çeşitli ırkların nasıl ortaya çıktığını hangi dönemlerde hangi gruplardan ayrılıp nerede yeniden kültürel bir varlık oluşturduklarını sosyal dinamikler üzerinden ele almaktadır. Sosyal bilgiler disiplini özelinde etnolojinin katkısını daha doğru anlamak için kelimenin kökenini değerlendirmek yerinde olacaktır. Etnolojinin kelime kökü etnik sözcüğüdür.
Etnik; ırk kelimesinin yerine getirilen ve 19. yüzyılın ortalarında Fransa, İngiltere ve ABD’de yoğun olarak kullanılmaya başlayan bir sözcüktür. Bu sözcük özellikle kültürel bağlarla birbirine bağlanan ve aynı bölgede yaşayan insanların birliğini ifade eder. Aslında kökeni Antik Yunan’a kadar dayanan terim, özellikle bir şehri ya da bir ülkeyi kapsayan ve sosyal dinamikleri ifade eden bir yapıdadır. Dolayısıyla etnoloji de bu terimden aldığı çıkış noktasıyla toplumların kültürel kökenini ve eylemlerini araştıran bir unsura dönüşmüştür.
Coğrafya Kapsamında Etnoloji
Etnoloji, coğrafya disiplini içerisinde etnik grupların çeşitli bölgelere yerleşimini ve bu bölgeler üzerinde zaman içindeki dönüşüm ve kalıtımsal faktörler aracılığıyla şekillenmesini ele alır. Toplumsal yerleşim alanları, tarih öncesinde yapılan önemli göçler gibi bugüne değin gelişen yerleşim popülasyonu coğrafya temelli olarak incelenmektedir.
Tarih Kapsamında Etnoloji
Tarih disiplini esasen hem coğrafya hem de sosyal bilgiler alanlarını kapsayan bir unsur olarak ön plana çıkar. Toplulukların tarihsel hareketlerini özellikle de devlet yapısı ve yasal düzenlemeler üzerinden inceleyen tarih bilimi, etnoloji terimiyle bu hareketlerin kültürel yansımalarına değinir. Etnoloji, bu bilimin nedensellik üzerinden köken yapılarını irdelemektedir.
Etnoloji ve Antropoloji Arasındaki Farklar
Etnoloji teriminin daha iyi anlaşılması ve etnolojik olarak adlandırılabilecek unsurların neye göre farklılık gösterdiğinin görülmesi için küçük bir karşılaştırmada yarar var. Etnoloji ve antropoloji terimlerinin karşılaştırması bu ayrımı en net şekilde ifade etmemize yardımcı olacaktı. Bu iki terim arasındaki farka gelecek olursak aşağıdaki gibi bir ayrım elde ederiz:
Etnoloji, toplumların kültürel yapısını ve faaliyetlerini incelerken özellikle antropolojinin bir alt dalını oluşturur ve bu kültürel yapı incelemesiyle daraltılabilir. Etnoloji, ağırlıklı olarak sosyal-siyasal yapı, köken, ekonomi gibi unsurları inceler.
Antropoloji ise toplulukların kültürel yapısında odaklanmakla kalmaz, aynı zamanda biyolojik ve fiziksel özelliklerini de inceler. Bu doğrultuda antropoloji, toplumların yaşamıyla ilgili beslenme alışkanlıkları, gündelik yaşamları, araç gereçleri ve bunlara benzer daha birçok yaşamsal unsuru dikkate alır.
Etnolojik Kavramı
Etnolojik sözcüğü, etnik kökenle ilgili yerel olan unsurların incelenmesini belirten kavramlara işaret etmektedir. Belirli bir bölge üzerine yapılan araştırmalar ve sanatsal üretimler, etnolojik kavramıyla tamamlanır. Örneğin etnolojik filmler, belirli bir kesimin yaşadığı bölge üzerindeki geçmişini ve eylemlerini inceleyen ve sebep sonuç ilişkisi içinde topluluğun sosyolojik yapısını ortaya koyan eserler olarak tanımlanır. Etnolojik filmlere örnek olarak “Kuzeyli Nanook” isimli filmi göstermek mümkündür. Etnik bir grubun yaşam mücadelesini yansıtan film, belirli bir dönemi sosyolojik açıdan yorumlayan ve etnoloji unsuruyla yansıtılan bir projedir.
Etnoloji’nin Tarihsel Kapsamı
Etnolojinin diğer bilim dallarına nazaran biraz geç bir dönemde ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Fransa’da 1939, Amerika Birleşik Devletleri’nde 1942 ve İngiltere’de 1944 yıllarında etnoloji üzerine çeşitli dernekler kurulmuş ve araştırmalar başlatılmıştır. Antropoloji bilimi ve arkeolojik kazılarla da desteklenen bu dernekler, ırkların kökenine dair sosyolojik ve fiziksel incelemelerde bulunmuştur. Başlangıçta ilkel toplulukları inceleyen bu bilim dalı 20. yüzyılın ortalarından itibaren, uygar toplumların kökenine dair de araştırmalar yapmaktadır.
Çalışmalar son 100 yılda belirli terminolojilere dayandırılmaya başlansa da etimoloji, Antik Çağ’dan beri kullanılan bir yöntemdir. Bu bakımdan ele alındığında etnoloji kapsamında Heredot ve benzeri gezginlerin ve hikâyecilerin de Etimoloji bilimine yönelik çalışmalar yaptıkları söylenebilir.
Farklı bilim dalları hakkında bilgi edinmek isterseniz Epigrafi Nedir? Epigrafi Neyi İnceler? başlıklı içeriğimize de göz atabilirsiniz.