Utilitarizm Nedir? Pragmatizm ile Arasındaki Fark Nedir?

Utilitarizm, “Yararcılık ve Yararcı Ahlak Prensibi” olarak da adlandırılan bir felsefe akımıdır. Akımla ilgili görüşler, ilk olarak 1800’lü yıllarda ortaya atılmıştır. 1850 yılına gelindiğinde İngiltere’de öne çıkan felsefe akımlarından biri haline gelmiştir. Batı felsefesinde önemli bir yere sahip olan kuram, temelinde faydacılığı esas alır. Bu nedenle “Utilitarizm nedir?” sorusuna yanıt verirken sıklıkla yarar, fayda ve ahlak kelimeleri kullanılır.

Kısa bir tabirle bu akımın, eylemlerin toplumun yararına olması gerektiğini savunduğu söylenebilir. Ancak bu kuramı pragmatizm ve egozimden ayıran ince çizgiler olduğuna değinilmelidir. İşte tüm detaylarıyla utilitarizm kuramı…

Utilitarizm Anlayışı Nedir?

Etik kavramı, eylemlerin doğruluğu gibi konular, felsefenin esas aldığı başlıca kavramlardır. Faydacı ahlak anlayışı, eylemlerin çoğunluğun yararına olması gerektiğini savunur. Yani “Bir eylem toplumun büyük kısmına yarar sağlıyorsa etik ve uygundur.” anlayışı mevcuttur. Bu bağlamda zarar gören kesim, göz ardı edilebilir.

Felsefenin son derece soyut olması, anlaşılmasını güçleştirmektedir. Utilitarizm kuramının anlaşılması için günlük hayattan somut örnekler verebiliriz. Örneğin, bazı hayvanların doğumdan sonra yavru seçtikleri bir süreç vardır. Bu süreçte hayvanlar, sütlerinin kaç yavruya yetebileceği hesaplar.

Hayvanın tüm yavrularına yetecek kadar sütü yoksa yavrularından birini veya ikisini aç bırakır. Bu durumda aç kalan yavruları zarar görecektir. Ancak hepsini emzirdiğinde, yavrularının tamamı aç kalabilir ve ölebilir. Faydacı ahlak anlayışında da aynen bu şekilde, çoğunluğun yararına bir durum söz konusu ise yapılan davranış doğru kabul edilir.

Hayvanlar üzerinden verilen örnek sadece olayın somut olarak anlaşılması içindir. Faydacı ahlak anlayışı, eylemlerin sadece insanlar üzerindeki etkilerini esas alır. Kurama göre uygulamalar, insana yüksek düzeyde mutluluk vermelidir. Elbette bunu diğer görüşlerden ayıran en önemli çizgi ise çok sayıda insanı kapsayan bir mutluluğun söz konusu olmasıdır.

Utilitarizm Temsilcileri

Eylemlerin değerinin insan üzerindeki etkileri ile belirlendiğini savunan görüşün iki farklı temsilcisi vardır. Önemli temsilcilerinden biri olan Jeremy Bentham, yararlılık ilkesini açık bir şekilde ifade etmiştir. Öne sürdüğü kavramın kilit noktası, insanın bir eylemden haz duymasıdır. Bentham, yararlılık ilkesine uygun bir eylemin, insana anlık da olsa acılarını unutturduğunu ifade etmektedir.

John Stuart Mill, Faydacılık anlayışına yapılan eleştirmeler sonrasında, kuramı kapsamlı şekilde açıklama gereği duymuştur. Kuramın sadece haz ve mutluluk olmadığı, toplum yararına olduğu yönünde görüşleri vardır. Mill, insanların mutluluğunun diğer insanları da mutlu edeceğini öne sürer. Böylece mutluluk, karakter seçkinliğini çoğaltır ve evrensel bir etki yaratır.

Bentham görüşün temellerini atarken Mill, görüşe açıklık getirmiştir. Felsefenin yıllar boyu üzerinde durduğu “en iyi” kavramına açıklık getirdiklerini ifade eden Mill, iyi ve kötü kavramlarının üzerinde daha fazla durmuştur. Doğruluk ölçütünün, mutlu ettiği insana göre belirlendiği bu kuramda, “Mutlu eden eylem iyidir.” anlayışı, her iki temsilcinin de ortak görüşüdür.

Utilitarizm ile Pragmatizm Arasındaki Farklılıklar

Pragmatizm ile utilitarizm arasında birçok benzerlik olması, iki kuramın sıklıkla karıştırılmasına yol açar. Benzerliklerine bakıldığında, her ikisi de eylemlerin insan yararına olması gerektiğini savunur. Bir eylem insanların faydasına ise doğrudur. Tatmin, fayda, refah gibi kelimeler, iki kuramın da en çok üzerinde durduğu temel kavramlardır.

Farklılıklarına bakıldığında, pragmatizmde evrensel ahlak yasası yoktur. Pragmatizm, daha çok insanların mutluluğuna odaklanan ve mutlu eden eylemleri doğru olarak niteleyen bir kuramdır. Ancak utilitarizm, çoğunluğun faydasına olan eylemi etik kabul eder.

Mill, faydacı bakış açısına sahip olmasına rağmen pragmatizmi eleştirmiş ve zevklerin aynı değerde olamayacağını ileri sürmüştür. Aynı zamanda 1 insanın ölmesi ile 1 milyon insanın ölmesinin aynı olmayacağı yönündeki eleştiriler de ikisi arasındaki farkın anlaşılmasını kolaylaştırmaktadır.

Sıkça Sorulan Sorular

Utilitarizm Temsilcileri Kimlerdir?

Bu akımın temsilcileri, Jeremy Bentham ve John Stuart Mill’dir.

Pragmatizm ile Utilitarizm Aynı mı?

Hayır, pragmatizm faydacı bakış açısı olmasıyla utilitarizm ile karıştırılsa da aralarında önemli farklılıklar vardır.

Utilitarizm Neyi Savunur?

Utilitarizm, insanların çoğunluğunu mutlu eden her eylemin, iyi olduğu yönündeki düşünceleri savunur.