1787’den başlayıp 1799’a kadar süren Fransız İhtilali, dünya tarihinin dönüm noktalarından biridir. İhtilal, Fransa’daki mutlak monarşinin kaldırılıp yerine cumhuriyet rejiminin kurulmasına neden olan hareketler sonucu bu ismi almıştır. Dünyadaki birçok ülke gibi Osmanlı Devleti de Fransız İhtilali’nden büyük oranda etkilenmiştir. Hazırladığımız bu yazıda Fransız İhtilali’nin Osmanlı Devleti’ne etkileri üzerine öne çıkan detayları açıklayacağız.
Osmanlı’daki Genel Durum
18. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’nin ekonomik durumu oldukça kötü bir seviyedeydi ve daha da kötüye gitmekteydi. Bunun sebebi Osmanlı Devleti ile Rusya arasında bir savaş olmasıydı. Devlet içeride yeniliklere ve reformlara yönelmek istemesine rağmen askeri başarısızlıklar bu durumu engellemekteydi. Diğer yandan Osmanlı Devleti, Batı’nın üstünlüğünü artık kabullenmişti.
1780’li yıllarda Osmanlı’nın başında 3. Selim vardı ve ıslahat girişimlerinde bulunmak istiyordu. Aynı zamanda Osmanlı Devleti bu dönemde modernleşme çalışmalarına da başlamıştı. Ancak Batı modernleşmesi ve Osmanlı modernleşmesi arasında temel bir fark bulunuyordu. Batıda değişim ve yenilik talepleri halktan gelirken, Osmanlı’da bunlar üst kademedeki insanlardan geliyordu.
Osmanlı Devleti, Fransız İhtilali’ni Fransa’nın kendi iç meselesi olarak yorumlamıştır. Ancak ihtilal uzun vadede Osmanlı Devleti’i için kötü sonuçların doğmasına neden olmuştur.
Fransız İhtilali’nin Osmanlı Devleti’ne Etkileri
Fransız İhtilali’nin Osmanlı üzerinde iki adet büyük önem taşıyan etkisi bulunmaktadır. Bu etkileri şu şekilde sıralayabiliriz:
- Milliyetçilik isyanları
- Demokratikleşme hareketleri
Fransız İhtilali ile birlikte doğan milliyetçilik akımı ve buna bağlı olarak ortaya çıkan özgürlük düşünceleri çok uluslu yapıya sahip olan devletleri olumsuz anlamda etkilemiştir. Osmanlı Devleti de çok uluslu bir devlet olduğu için bu etkilerden kurtulamamıştır. Osmanlı Devleti içerisinde çeşitli milliyetçilik isyanlarına neden olmuştur. Ulus-Devlet anlayışı hızla yayılmaya başladığı dönemde herkes kendi devletini kurma yoluna gitmeyi seçmiştir. Bunun sonucunda da Osmanlı Devleti ciddi toprak kaybı ile karşı karşıya kalmıştır ve parçalanmaya başlamıştır. Bu durum aynı zamanda, Fransız İhtilali’nin Osmanlı Devleti’ne etkileri içinde en etkili olan ve olumsuz olarak değerlendiren durumdur.
Osmanlı Devleti’nde eşitlik, özgürlük, adalet ve hukuk gibi kavramlar üzerinden muhalefet yapmaya çalışan bir aydın kesim ortaya çıkmıştır. Aydın kesim, Osmanlı Devleti’ne Batılı tarzda ıslahatlar yaptırmak istiyordu. Bunun sebebi de demokratikleşme sürecini hızlandırmaktı. Ortaya çıkan süreçte Osmanlı Devleti; Islahat Fermanı’nı, Tanzimat Fermanı’nı, 1. ve 2. Meşrutiyeti ilan etmek zorunda kaldı. Meşrutiyetin akabinde Kanun-i Esasi ilan edilmiş ve Meclisi Mebusan açıldı. Aynı zamanda Osmanlı Devleti bu dönemde anayasal monarşiyi benimsemişti.
Konu hakkında kapsamlı bir araştırma okumak isterseniz, Mehmet Ali Karaman tarafından hazırlanan Fransız İhtilali’nin Osmanlı İmparatorluğu’na Etkileri çalışmasını inceleyebilirsiniz.
Milliyetçilik Akımının Osmanlı Devleti’ne Etkileri
Fransız İhtilali ile birlikte milliyetçilik anlayışı siyasi bir içerik kazandı ve bir ideoloji olarak kabul edilmeye başlandı. Her milletin kendi bağımsız devletine sahip olması fikri, önce Avrupa’ya ardından da tüm dünyaya yayıldı. Milliyetçilik 19. yüzyıldaki en etkili siyasi ideolojilerden birisi haline geldi. Ayrıca 19. yüzyıla “Milletler Çağı” denilmiştir.
Milliyetçilik ideolojisinin yayılması en çok Osmanlı Devleti gibi çok uluslu devletleri etkiledi. Ülkede bulunan etnik gruplar arasında ayrılıkçı eğilimler artmaya başladı. Bu durumun sonucunda da dağılmalar hızlanmaya başladı. Akımın yayılması önce Balkanlarda başladı, ardından dünyanın çeşitli bölgelerine yayıldı. Yunanistan 1832’de; Sırbistan, Romanya ve Bulgaristan 1878’de Osmanlı Devleti’nden ayrılma kararı aldı.
Demokratik Fikirlerin Osmanlı Üzerinde Etkileri
Fransız ihtilali ile birlikte özgürlük, anayasal düzen ve laiklik gibi fikirler yayılmaya başladı. Hükümdarların yetkilerini kısıtlayan, meclisin gücünü arttıran ve vatandaş haklarını hukuk güvencesine alan anayasalar yapıldı. Demokratik gelişmelerden bir süre sonra Osmanlı Devleti de bu durumlardan etkilenmeye başladı.
Fransız İhtilali’nin Osmanlı üzerindeki etkisi ilk defa 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı ile ortaya çıkmıştır. Tanzimat Fermanı’nın ilan edilmesiyle birlikte ilk kez can ve mal güvencesi ve özel mülkiyetin dokunulmazlığı gibi hükümler getirilmiştir. Aynı zamanda yargılama olmadan ağır cezaların verilmemesi de Tanzimat Fermanı ile birlikte getirildi. 1856 yılında ilan edilen Islahat Fermanı ile bu haklar daha da geliştirilmiştir.
19. yüzyılın ortalarından itibaren ortaya çıkan Genç Osmanlılar hareketinde Fransız İhtilali’nin etkileri görülmüştür. Aydınlar arasında demokratik fikirler gelişti ve bazı dış etmenlerin sonucu olarak 1876’da ilk Osmanlı anayasası yapıldı. Anayasanın akabinde meşruti monarşi rejimine geçildi. Daha sonra ilk Osmanlı millet meclisi Meclis-i Mebusan toplandı. 1878 yılında anayasa 2. Abdulhamit tarafından askıya alındı. 1908’de ise anayasa yeniden yürürlüğe konuldu ve Meclis-i Mebusan tekrardan açıldı. Bu dönemin adına da 2. Meşrutiyet dönemi denmiştir.