Pragmatizm, çağımızda oldukça ilgi çeken ve merak edilen bir felsefi akımdır. Peki pragmatizm nedir? Pragmatizm neyi savunur? Pragmatizm temsilcileri kimlerdir? Pragmatizme dair merak edilen soruların cevaplarını bu yazımızda derledik. İlk ortaya atıldığı tarihten bu yana üzerinde çok tartışılan pragmatizmi gelin birlikte inceleyelim.
Pragmatizm Nedir?
Pragmatizm olayların sonucuna dayalı olan felsefi bir akımdır. Kelime kökenine bakıldığında pragma; yarar, çıkar anlamına gelmektedir. Sözcük anlamı olarak pragmatik, eyleme yönelik anlamına gelmektedir. Pragmatizm felsefede; faydacılık, yararcılık ya da uygulamacılık olarak da tanımlanmaktadır. İyinin teorisi veya doğrunun teorisi olarak da adlandırılır.
Pragmatizm Neyi Savunur?
Yapılan bir eylemin ya da düşüncenin, sonucunda sağladığı fayda derecesinde iyi ve doğru olacağını savunur. Fakat ‘fayda’ kavramı kişiden kişiye değişen göreceli bir kavramdır. Dolayısıyla iyi ve doğrunun da göreceli kavramlar olduğunu biliyoruz. Öyleyse fayda neye göre ölçülecek? Pragmatik düşünce bu durumda yapılması gereken, çoğunluğa bakmaktır der. Çoğunluk için fayda ve yarar sağlayan bilgi, doğru ve iyi olan bilgidir.
Pragmatizme göre fikir ne kadar uygulanabilirse o derecede de doğrudur. Hayatta pratiğe dökülemeyen bir fikir doğru kabul edilmez. O fikrin doğru veya iyi olması için hayatta uygulanabilir olması gerekmektedir. Örneğin Tanrı’nın varlığı pragmatizme göre doğru kabul edilemez. Tanrı’nın varlığı deney yoluyla ispat edilemediği için kesin bilgi yoktur. Bu nedenle pragmatik insan ateizme daha yatkındır. Çünkü Tanrı ispat edilemediği ve uygulanabilirliği olmadığı için doğru veya iyi değildir.
Pragmatizm Temsilcileri
Pragmatizm, felsefe tarihi incelendiğinde Antik Yunan filozoflarından Epikür’e kadar uzanabilir. Ancak “faydacılık” kavramı altında ilk öne sürenler 18. yüzyılda İngiliz filozof Jeremy Bentham ve zamanın diğer filozoflarıdır. İlk kez ortaya atıldığı andan itibaren pragmatik düşünce kendi içinde değişimler geçirmiştir. İlk başta, iyi en fazla insana en fazla mutluluğu sağlayan şey olarak tanımlanmıştı. Fakat sonrasında sadece buna en büyük mutluluk prensibi denmiştir.
Pragmatizm akımının öncüsü olarak görülen üç isim vardır felsefe tarihinde. Bu isimler şunlardır;
- William James (1842-1910): Amerikalı filozofa göre pragmatizmde önem teşkil eden ilkler değildir. Asıl önemli olan sonuçlardır. Pragmatizmin dogmatik olmadığını savunmaktadır. Filozof uygulanabilirlik teoriden önemlidir der. Bu nedenle pratiğe dökülebilen her şeyi doğru olarak kabul eder.
- Charles Sanders Peirce (1839-1914): Amerikalı pragmatist filozof akımın isim babasıdır. Pragmatizmin ana hatlarını o çizmiştir.
- John Dewey (1859-1952): Amerikalı filozof William James ve Charles Sanders Peirce’ nin savlarının bir sentezini yapmıştır. Pragmatizmin, ahlaki ve mantıksal bir analiz kuramı olarak gelişmesini sağlamıştır.
Pragmatizmin Benzerlik Gösterdiği Felsefi Akımlar
Pragmatik yaklaşım tarih boyunca süre gelen bazı felsefi akımlarla benzerlik göstermektedir. Bu felsefi akımlardan bazıları şunlardır:
- Pozitivizm: Pragmatik insan olaylara şu sorularla yaklaşır: “Bu ne işe yarar?” ya da “Bu ne fayda sağlar?” Bu hususta pragmatizm, pozitivizm (olguculuk) ile benzerlik göstermektedir. Pozitivizmde bilim ve akılcılık esas olandır. Yani pragmatizmdeki gibi sadece kanıtlanabilir bilginin gerçek olduğuna inanılır.
- Ampirizm: Bu felsefi akım bilginin duyumlar aracılığıyla ve deneyler sonucu ulaşılabilen bir şey olduğunu savunur. Bu yönüyle pragmatik düşünce ile benzerlik göstermektedir.
- Sansüalizm (Duyumculuk): Bu öğreti zihnin boş bir kâğıt olduğunu ve doğru bilginin duyum sayesinden elde edildiğini savunmaktadır. Pragmatizm ile benzerliği bu noktadan gelmektedir.
- Empirizm (Deneycilik): insanın tek bilgi kaynağının deneyler olduğunu savunması ile pragmatizmle benzerlik göstermektedir.
Pragmatizm ve İdealizm
Bu iki felsefi akım savundukları fikirler bakımından tamamen ters düşmektedir. İdealizm gerçeğin yalnızca zihinsel evrende var olduğunu savunur. Gerçek ve doğru olana deney ile ulaşılamayacağını, aksine; doğruya, düşünce ve sezgi ile ulaşılabileceğini savunur. Pragmatizm ise sadece deneyimlenebilen şeylerin gerçek olabileceğine ve fayda sağladığı kadar doğru olduğuna inanır. Bu görüşler göz önüne alındığında idealizm ve pragmatizm birbirinden tamamen farklı felsefelerdir.
Pragmatizm Eleştirileri
Pragmatizm daha önce de söylediğimiz gibi fayda üzerine kurulu bir felsefe akımıdır. Ancak fayda ölçülebilirlik konusunda tartışma konusu olmaktadır. Birden fazla seçenek arasında kalındığında hangi seçeneğin daha faydalı olacağına neye göre karar verilebilir? İşte faydaların karşılaştırılmasının zorluğu noktasında pragmatik düşünce eleştiriler almaktadır.
Pragmatizm sağduyu ile çelişir. Bu yüzden de eleştirilmektedir. Örneğin; bir insan kendi çocuğu ile iki yabancıyı kurtarma arasında seçim yapmak durumunda kaldığında içsel olarak kendi çocuğunu kurtarmayı seçecektir. Ancak pragmatistlere göre doğru olan iki yabancının kurtarılmasıdır.
Faydacılıkta önemli olanın öz değil biçim olması da çokça eleştirilmektedir. Örneğin; çok iyi eğitim almış, yetenek sahibi kişiler yaşadıkları toplumda iyi bir statüye sahip olamadılarsa cahil olarak yaftalanmaktadır. Bu yaklaşım pragmatizm akımının sonucudur.
Tüm bu eleştirilere karşı faydacılığın çeşitleri ortaya koyulmuştur. Geleneksel şekil olan; en fazla fayda getiren hareket en doğru olandır diyen hareket faydacılığıdır. Bir diğeri ise en fazla faydayı sağlayacak kuralın emrettiği hareket doğru olandır diye kural faydacılığıdır.
Felsefi akımlar ilginizi çekiyorsa Nihilizm (Hiççilik) Nedir? Nihilist Sanat Örnekleri yazımıza da göz atmanızı öneririz.