Türk milleti olarak çok köklü bir siyasal tarihe ve bu tarihlerde gerçekleşen birçok önemli olaya sahibiz. Padişahlıktan cumhuriyete uzanan bu tarihsel süreçte birçok yenilik ve gelişim gösteren anayasa da bu olayların en başında gelir. Osmanlı döneminde ilk anayasa olarak kabul edilen Kanuni Esasi‘yi inceleyeceğimiz bu yazımızda bildiklerimizi tekrar hatırlayacağız. Dilerseniz bir soruyla araştırmaya başlayalım: Kanuni Esasi ne demek?
Kanuni Esasi’nin özellikleri ve maddeleri konusuna yanıt arayacağımız yazımızda, yenilikçi düşüncenin önemi ve tarihteki yerine tekrar göz gezdireceğiz. Cumhuriyet topraklarının temelini atan Osmanlı hükümetinin önemli dönüm noktalarından olan Kanuni Esasi melesine yakından bir göz atalım.
Kanuni Esasi Ne Demek?
Öncelikle Kanuni Esasi’nin bir Osmanlıca Türkçesi kelimesi olduğunu söyleyelim. Günümüz Türkçesi ile ise anayasa anlamına gelmektedir. 12 bölüm ve 121 maddeden oluşan bu anayasa tarihte bir ilktir. Fransa’da yaşanan 1848 devriminin yankıları olarak Osmanlı topraklarında ses bulan anayasal düzenleme istekleri halkında bu yöne doğru eğilimi ile hız kazanmıştır. Dönemin yazarları ve bazı toplulukları tarafından bastırılarak ısrar edilen ve ilanının gerekliliği halka anlatılan anayasaya cevap gecikmemiştir.
Namık Kemal’in başı çektiği anayasal düzenleme kulisleri taslaklar ve tartışmalar sonucunda yavaş yavaş şekillenmeye başlamıştır. Dönemin sosyal ve siyasal yaşamına yeni bir sayfa açan ve Ermeni anayasasından ilham alarak düzenlenen Kanuni Esasi Osmanlı Devleti’nin ilk gerçek anayasasıdır. 23 Aralık 1876’da ilan edilen Kanuni Esasi maalesef ki uzun yıllar yürürlükte kalamamıştır. 13 Şubat 1878’de II. Abdülhamit tarafından askıya alınmıştır.
Kanuni Esasi’nin Önemi Ve Özellikleri
Kanuni Esasi’nin tarih sahnelerinde ilkleri oynadığını dile getirmiştik bunun yanında da birçok önemi bulunan anayasaya dair önemli noktalar şunlardır.
- Osmanlı Devletinin ilk ve son anayasasıdır.
- Batılı tarzda düzenlenen ilk anayasadır.
- Türkler bu anayasa sayesinde seçme ve seçilme hakkına kavuşmuştur.
- Yasama ve yürütme Padişah’ın emri altına girmiştir.
- Sürgün yetkisi Padişah’a tanımlanmıştır.
- Azınlıklara vekillik hakkı tanınarak bütünlük sağlanmaya çalışılmıştır.
- Kanuni Esasi’nin kaleme alınmasında hukuki terimlere yer verilmiştir.
- Ferman anayasası özelliğindedir.
Tarihin keskin noktalarından biri gözüken halbuki diğer sert kayalara zemin olan Kanuni’nin geniş tarihinden kesitler ile özet sunduğumu özellikleri bu şekildedir. Dönemin sosyal yapısının derinlenme incelenmesi bütünlük ve net bilgileri gerektirmedir. Buna rağmen toplumsal reformun başlangıcı olarak kabul edebileceğimiz bu anayasa tarihimizde büyük öneme sahiptir.
Kanuni Esasi Maddeleri
Her anayasa maddelerden oluşup, maddeler içerisinde genişletilmiş fıkraları barındırır. Detaylı ve temelli bir anayasası olarak sayılabilecek Kanuni Esasi’nin dönemine özgün maddelerinden bazıları şu şekildedir.
- Devletin başkenti İstanbul’dur.
- Devletin resmi dini İslam’dır.
- Devletin resmi dili Türkçe’dir.
- Saltanat ve hilafet Osmanlı ailesinin en büyük erkek çocuğuna devrolur.
- Yürütme kolu padişah başkanlığında bakanlar kuruluna aittir.
- Yasama yetkisi Mebus Meclisi ve Ayan Meclisine bırakılmıştır.
- Mebusan Meclisi üyeleri dört yılda bir seçilmektedir.
- Hükümet kanun teklifi yapabilir.
- Devlet düzenini bozan ya da bozmaya kalkışan kişiler gerekli araştırmalar ardından Padişah tarafından sürgüne gönderilebilir.
- Kanunda olmayan sebeplerden dolayı hiçbir şekilde özel mülklere girilmez.
- Halka karşı işkence yasaktır.
- Padişah meclisi açabilir ve kapatabilir.
Daha çok siyasi düzende yenilikleri beraberinde getiren Kanuni Esasi’nin maddelerinden bazıları bu şekildedir. Kısa bir süre yürürlükte kalması ve siyasi hayatın hareketliliği Kanuni Esasi’nin yürürlükte kalma süresini kısaltmıştır.
Türkiye Tarihindeki Anayasalar
Milletler siyasi tarihini korumak ve sürdürmek adına, toplumsal yapıları düzenlemek için siyasi düzenlemeler getirir. Çoğunlukla ülke bölünmezliğini korumak adına yapılan ve insanlar arası ilişkileri düzenlemek için oluşturulan anayasalar tarihsel olaylara bağlı olarak değişkenlik göstermektedir. Türkiye tarihinde de birden fazla anayasa görmüş ve son anayasaya gelene kadar gelişerek ilerleme kaydetmiştir. İlk anayasa olarak Kanuni Esasi söz konusu olsa da öncesinde bulunan anayasa girişimleriyle Türkiye’de uygulanan anayasayalar aşağıdaki gibidir.
- 1808 Senedi İttifak
- 1839 Tanzimat Fermanı
- 1846 Islahat Fermanı
- 1876 Kanuni Esasi
- 1921 Anayasası
- 1924 Anayasası
- 1961 Anayasası
- 1982 Anayasası
Anayasal denemeler ve düzenlemeler kronolojik sırayla yukarıdaki gibidir. Detayları ve maddeleri toplumsal düzenlemeler ile paralel olarak değişiklik gösteren anayasalar her dönemde kullanılmaya devam edilmektedir.
Etkileyici Türk tarihi ilginizi çekiyorsa En Önemli Türk Liderleri yazımızı da mutlaka beğeneceksinizdir.
Sıkça Sorulan Sorular
Kanuni Esasi nasıl hazırlandı?
1876 yılında hazırlanan Kanuni Esasi; Padişah, Heyet-i Vükela kurulu ve üst düzey devlet yöneticileri tarafından teker teker incelendi. Bir araya gelen fikirler neticesinde yazılı metin hazırlandı.
Kanuni Esasi kim tarafından hazırlanmıştır?
Kanuni Esasi’nin çalışmalarının başlamasını II. Abdülhamid onaylamıştır. Ardından Mithat Paşa’nın yönettiği 28 kişilik bir kurul tarafından geliştirilmiştir.
Kanuni Esasi neden kabul edildi?
Bu tarz bir düzenlemeye ihtiyaç duyulmasının sebebi batılı devletleri etkilemek ve Balkanlar’da yaşanan yabancı nüfus ile mücadele etmekti.