Anonim halk edebiyatı, kim tarafından yazıldığı veya söylendiği bilinmeyen eserlerden oluşur. Genel olarak halkın yaşamını sözlü şekilde ifade etmek amacıyla ortaya çıkmıştır. Bu edebi ürünlerin; şiir, düz yazı veya her ikisinin bir arada kullanılarak kaleme alınan türleri vardır. İçeriğimizde nesiller boyu dilden dile aktarılan anonim eserlerin özelliklerine, nazım biçimlerine ve örneklerine yakından göz atıyoruz.
Anonim Halk Edebiyatı Özellikleri
Anadolu’nun farklı yörelerinde halk tarafından bir hayli benimsenen ve kulaktan kulağa yayılmış olan manzum eserler, ilk olarak sade dil kullanımıyla dikkat çeker. Bu yönüyle aşık edebiyatına da fazlasıyla benzer. Ayrıca atasözleri ve deyimler de anonim halk edebiyatı örnekleri arasındadır. Bununla birlikte anonim eserlerin diğer özellikleri şu şekilde sıralanır:
- Yazarları veya söyleyenleri belli değildir.
- Halk arasında sözlü olarak yaşayan ve aktarılan ifadelerden oluşur.
- Eserlerin birçoğu kolay anlaşılır yapıdadır.
- Ortaya çıktığı bölgede kullanılan yöresel dilden izler taşır.
- Şiirlerin nazım birimi olarak genellikle dörtlükler kullanılmıştır.
- Şiirlerde hece ölçüsünden yararlanılmıştır.
- Anadolu insanının felsefesiyle birlikte dünyaya karşı bakış açısı ön planda tutulmuştur.
Anonim halk edebiyatı özellikleri, sunulan tüm sözlerde kendisini gösterir. Her bölgede teknik olarak belirli değişiklikler olsa da özellikle yöre halkı bu eserlere sahip çıkmayı sürdürüyor.
Anonim Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri
Anonim halk edebiyatı nazım biçimleri; türkü, mâni, ninni ve ağıt türlerine ayrılır. Her bir yapıt ise kendi arasında çeşitli özellikler taşır. Eserleri benzersiz kılan niteliklerini alt başlıklar altında inceleyebilirsiniz.
Türkü
Türkü, müzik eşliğinde dillendirilen nazım biçimleri arasındadır. Yüzyıllar boyunca süregelen bu yapıtların sahipleri ilk başta biliniyor olsa da zaman içerisinde unutulmuştur. Böylece anonim hale gelmiştir.
Türkülerin asıl sözlerinin yer aldığı bölüme bend adı verilir. Bendleri birbirine bağlamak içinse kavuştak yani nakarat kısmı kullanılır. Halkın büyük beğeniyle dinlediği ve söylediği türküler; ayrılık, aşk, tabiat ve ölüm gibi aklınıza gelebilecek her konuda yazılabilir. Diğer özellikleri ise şu şekildedir:
- 7, 8 ve 11’li hece ölçüsü kalıplarından daha çok faydalanılmıştır.
- Kavuştak bölümü, her dörtlüğün sonunda değişmeden tekrar eder.
- Yöreye özgü ezgileri vardır.
- Bölgelere göre çeşitli isimler almışlardır.
- “aaab cccb dddb” benzeri şekillerde kafiyelidir.
- Ezgilerine göre uzun ve kırık havalar ortaya çıkmıştır.
- Ninni, aşk, kahramanlık ve çocuk türkülerine göre konuları farklıdır.
- İki, üç veya dört dizeden oluşan eserler yapıları doğrultusunda sınıflandırılır.
Türküler, anonim halk edebiyatı nazım türleri arasında büyük öneme sahiptir. Çok uzun zaman önce yazılmış olsalar bile günümüzde halen varlıkları devam ediyor.
Edebiyat ile ilgilenip aynı zamanda da, edebiyat psikoloji ilişkisi nedir? Diye merak ediyorsanız tam sizlere göre bir içeriğimiz daha bulunmaktadır.
Mâni
Mâni, genel olarak tek dörtlük halinde söylenen ve “aaxa” kafiye düzenine sahip nazım biçimidir. Başta aşk olmak üzere ayrılık ve özlem temalarıyla ortaya çıkmıştır. Halkın düşüncesi, acısı, yaşamı, kültürü ve duygusuna dair derin izleri mânilerde bulmanız mümkündür. Aynı zamanda genel olarak ilk iki dize konuyla çok ilgili görünmez. Asıl anlatılmak istenen son dizede ifade edilir. Bazı önemli özellikleri ise şunlardır:
- Hayatın tüm duygularını anlatmak için kullanılabilir. Herhangi bir konu kısıtlaması yoktur.
- Kendine has özel melodiyle okunur.
- Okuyan kişilere mâni yakıcı veya manici denir.
- Düz mâniler genellikle tek dörtlükten oluşur.
- Cinaslı mâni türünde ilk mısra yedi heceden daha azdır. Aynı zamanda cinaslı kafiye kullanılır.
- Beş veya daha fazla dizeye sahip olanlara yedekli ve artık mâni adları verilmiştir.
Sözlü edebiyat ürünleri arasında mâniler, her zaman büyük ilgi görmüştür. Çoğunlukla nispeten kısa olmaları ve yüksek etki bırakmaları önemini arttırmıştır.
Ninni
Ninni, bebeklerin uyuması için anneleri tarafından söylenen ezgili şiirlerdir. Dörtlüklerden oluşması ve hece ölçüsüne sahip olması ezberlenmesini kolaylaştırmıştır. Bu sayede uzun yıllar boyunca kalıcı olmuşlardır. Anonim halk edebiyatı ürünleri içerisinde bulunan ninniler, aynı zamanda annelerin çocuklarına yönelik sözlerini de içerir. Bununla birlikte “e bebeğim e e e e” benzeri bir şekilde söylenir. Temelde bebekleri rahatlatarak onların uykuya dalma sürecinin kısaltılması amaçlanmıştır.
Ağıt
Ağıtlar, ölümün yaşattığı acıyı hüzünlü şekilde anlatmak için kullanılan nazım biçimlerindendir. Genel olarak ölüm karşısında insanların çaresizliği dile getirilir. Aynı zamanda korku, heyecan, telaş, isyan ve feryat konularını içerisinde barındırır. Yaşanan duygu yoğunluğu nedeniyle genel olarak sözleri ve ezgileri düzensiz bir yapıdadır.
Anonim Halk Edebiyatı Ürünleri
Anonim halk edebiyatı, özellikle düz yazı yani nesir türünde pek çok esere sahiptir. Hikâye, efsane, masal, fıkra ve bilmece gibi yapıtlar, Türk edebiyatının önemli parçalarıdır. Farklı konulara sahip olmalarının yanı sıra oldukça samimi bir şekilde duyguları yansıttıkları için büyük beğeni kazanırlar. Bazı yapıtların özelliklerine ise aşağıda göz atabilirsiniz.
Halk Hikâyeleri
Sözlü olarak anlatılan ve aynı zamanda olağanüstü konularıyla dikkat çeken hikâyeler, genel olarak aşk ve kahramanlık destanlarının ayrıntılarını içerir. Gerçek, her zaman ön planda olsa da abartıya kaçan yanları da vardır. Meddahlar veya aşıklar tarafından anlatılır. Ayrıca hikâyelerde anonim halk şiiri ve düz yazı türleri çoğunlukla karışık biçimde beraber kullanılır.
Halk hikâyeleri ve günümüzün modern anlatıları arasında önemli bir bağ vardır. Özellikle destansı konular, edebiyatçılarımızın hayal gücüne de fazlasıyla katkıda bulunmuştur. Örnek olarak “Leyla ile Mecnun, Kerem ile Aslı” gibi hikâyeler verilebilir.
Efsane
Efsaneler, halk arasında daha çok hayal gücüyle oluşturulan hikâyelerdir. Anlatılanlar gerçekmiş gibi ifade edilir. Konusu ise herhangi bir kişi, mekân veya olay olabilir. Anlatıcı, hikâyeye dahil ettiği etkileyici ayrıntılarla büyük bir merak oluşmasını sağlar. Her ne kadar efsaneler hayal gücüne dayansa da genellikle toplumların yaşamlarına ve inançlarına ışık tutar.
Masal
Anonim halk edebiyatı türleri arasında yer alan masallar, olağanüstü özelliklerle süslenen öyküleriyle dikkat çeker. Düşsel ve büyülü bir anlatım ön planda tutulur. Masalların ilk amacıysa genel olarak çocuklara ders vermektir. Bununla birlikte yer ve zaman kavramı belirsizdir. Ayrıca masallarda daha çok cömertlik, iyilik, yardımseverlik ve doğruluk gibi temalar işlenerek, akılda kalıcılığı da arttırılmıştır.
Fıkra
Fıkralar, gerçek olaylardan yola çıkılarak anlatılan ve mizah amacı güden kısa hikâyelerdir. Güldürürken diğer yandan dinleyenlerin düşünmesi hedeflenir. Bununla birlikte ortaya çıktığı bölgedeki halkın özelliklerini ve yöresel dilin özel izlerini taşır. En meşhur örnekleri ise Nasreddin Hoca’ya aittir.
Gölge Oyunu
Gölge oyunu, anonim halk edebiyatı eserleri içerisinde Türk tiyatrosuna önemli katkılarda bulunan türlerdendir. Gölge oyununda deriden kesilmiş ve şekil verilerek tasvir edilen parçalar kullanılır. Aynı zamanda perdenin arkasından yansıtılan ışık aracılığıyla oynanır. Türk kültürü, anlayışı ve yaşamı yansıtılmak istenen en önemli konulardır. İzleyenleri güldürmenin amaçlandığı gösterilerde doğaçlamadan da yararlanılır. Ön plana çıkan örneğiyse “Karagöz ve Hacivat” oyunudur.
Orta Oyunu
Orta oyunu, palanga ismi verilen yüksek ve yuvarlak bir sahnede oynanır. Belirli tiplerin etrafında dönen gösteriler, yazılı bir metne dayanmaz. Doğaçlama teknikleri, oyuncular tarafından ustalıkla kullanılır. Yapılan taklitler ve güldürücü hikâyeler ise anonim halk edebiyatı türlerinden izler barındırır. Ayrıca orta oyunu, ülkemizde tiyatronun gelişimine fazlasıyla destek olmuştur.
“Anonim halk edebiyatı nedir?” sorusunun cevabıyla birlikte eserlerin özelliklerini, türlerini incelediğimiz bu içeriğimizin yanı sıra çok daha fazlasını yazbuz.com sayfalarımızda bulabilirsiniz.