Felsefede ve mantıkta sık sık karşımıza çıkan bazı kavramlar vardır. Hatta öyle ki, kimi zaman bu kavramlardan ve içeriklerden bağımsız bir şekilde felsefe yapmak mümkün değildir. Çelişki ya da çelişiklik de bunlardan biridir. Bu nedenle “Çelişiklik nedir?” “Çelişkili önerme örnekleri nelerdir?” sorularına yanıt arayacağız.
Çelişiklik Nedir?
Çelişki yasası veya çelişiklik, adından da anlaşılacağı üzere birbiriyle çelişenlerin bir arada bulunması durumudur. Bu kavram temelde, aynı açıdan birbiriyle çelişen iki ifadenin aynı anda doğru olamayacağını belirtmektedir.
Felsefe, mantık ve bilim tarihi boyunca, farklı teorik açılardan çelişki ilkesi, farklı karşıt türleriyle ilişkilendirilmiştir. Bununla birlikte felsefe tarihi boyunca ontolojik, epistemolojik veya mantıksal bir ilke olarak farklı şekillerde anlaşılmıştır.
Mantıkta Çelişiklik
Çelişiklik veya çelişki, mantıkta sık sık dikkate alınan bir değer veya kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Mantıkta, çelişki ilkesi genellikle modern biçimsel mantıkta her zaman bir ifadeyle gösterilir. Bu sembol, çelişkinin önermesel olumsuzlanmasıyla da ilişkilidir.
Daha anlaşılır biçimiyle çelişki, önermeler veya ifadeler arası ilişki ile ilgilidir. Burada çelişki, bir ifadenin karşıtıyla aynı anda doğru olamayacağını belirtmektedir. Örneğin dünyanın düz olması ve aynı zamanda keşfedilen hiçbir gezegenin düz olmaması mümkün değildir. Bu iki ifade aynı anda değerlendirildiğinde çelişkiden bahsedilmektedir.
Önerme mantığında veya diğer ismiyle sembolik mantıkta bu cümle formülle temsil edilmektedir. Kelimenin tam anlamıyla: ‘A’ ifadesinin doğru olmasından bahsediliyorsa ~A ifadesinin doğru olmasından bahsedilemeyecektir.
Çelişki yasası, aynı zamanda klasik mantığın da temel bir ilkesidir. Ancak çelişki yasasının uygulanmadığı mantıksal sistemler de vardır. Yine de en temelde önermelerin ve ifadelerin denetlenmeleri çelişiklik yasası göz önünde bulundurularak yapılmaktadır.
Felsefede Çelişiklik
Çelişki ilkesi, özellikle rasyonalistler tarafından mantıksal veya felsefi delillerden biri olarak kabul edilmektedir. Bu bakış açısıyla, akıl yürütmede çelişiklik yasasına uyum sağlamayan önerme ve ifadeler elenmektedir. Bunlar, diğer tüm gerçeklerin üzerine inşa edildiği veya diğer her bir gerçeğin ima ettiği ilk gerçekler veya temel gerçeklerdir.
Felsefede çelişki ilkesi düşünce yasalarından biri olarak kabul edildiği için epistemolojinin ve geleneksel mantığın en önemli ifadelerinden biridir. Aynı zamanda çelişiklik kısmen de ontolojik bir ilke olarak kabul edilir. Klasik mantığın kurucusu sayılan Aristoteles, bu ilkeyi Metafizik’inde şöyle formüle eder:
“Ama bir şeyin aynı anda hem var olmasının hem de olmamasının imkansız olduğunu varsaydık.”
Burada varlık ve yokluk ile bahsedilenden geniş bir anlam anlaşılmalıdır. Herhangi bir niteliğin var olup olmaması da bu konunun sınırları içerisinde değerlendirilmelidir.
Felsefenin dev ismi Alman filozof Kant da çelişki ilkesinden oldukça beslenmiştir. Örneğin çelişki ilkesi, Immanuel Kant’ın analitik yargıları için de geçerlidir. “Bir cisim uzar” ifadesi çelişiklik ifadesinden beslenen “analitik” bir önermedir. Çünkü uzam kavramı zaten cisim veya varlık kavramında içeriksel olarak bulunur.
Analitik önerme, bilgi veya kavramların saf bir incelemesidir. Buna karşılık, bir kavramın veya bilişin içeriğinin genişletildiği sentetik yargılar da vardır. Örneğin “Beden kırmızıdır” böyle bir ifadedir. Ancak burada da çelişki ilkesi geçerlidir. Çünkü beden aynı anda ve aynı ilişkide kırmızı değildir. Nihayetinde analitik hakikat ve analitik hakikatle ilişkili ifadeler çelişki ilkesine dayanır denilmektedir.
Georg Wilhelm Friedrich Hegel, savunduğu diyalektiği uygulamak için, mantığı, çelişki ilkesini geçersiz kılacak şekilde genişletmeye çalıştı. Bununla Hegel, sözde ‘metafizikte dogmatizm‘in Kantçı çürütmesini atlatmaya çalışmıştır.
Daha sonra Popper, Russel ve Wittgenstein gibi dev isimler de çelişki ve çelişiklik üzerine açıklamalarda bulunmuş ve kavramın içeriğini zenginleştirmiştir.
Çelişkili Önerme Örnekleri Nelerdir?
Aynı anda aynı temalarda iki karşıt ifadenin doğru kabul edilmeyeceğinin çelişkili olduğunu öğrenmiş olduk. Şimdi de çelişkili önerme örneklerine bakalım. Aşağıdaki önermeler çelişkili önermelere verilecek bazı örneklerdir:
- Tüm insanlar akıllıdır.
- Bazı kadınlar akıllı değildir.
(Burada kadın, insan türünün bir cinsi olduğu için çelişkiden bahsedilmektedir.)
- Her insan yaşama hakkına sahiptir.
- Politik tehditler nedeniyle savaş zorunlu hale gelebilir.
(Savaşın varlığı yaşam hakkını doğrudan tehdit edeceği için aynı anda savaşı ve yaşam hakkını savunmak çelişkilidir.)
Bu ve benzeri önermeler çelişkili ifadenin basit bir örneğini teşkil etmektedir. Ancak bununla birlikte kimi önermelerde çelişkinin izini sürmek daha zorlayıcı olabilir.