Determinizm Ne Demek? Determinizm Örnekleri

Felsefi bir terim olarak karşımıza çıkan determinizm, farklı alanlarda da kullanılmaktadır. Bu terimin hangi anlamda kullanıldığını anlayabilmek için “Determinizm ne demek?” sorusuna yanıt arayıp determinizm örnekleri nelermiş, içeriğimizde bunlara bakacağız.

Determinizm Ne Demek?

“Determinizm” terimi, birçok farklı bağlamda kullanılmaktadır. Terminolojik anlamda mantıksal determinizmden, teolojik determinizmden ve nedensel veya fiziksel determinizmden söz edilir. Tam burada bilinmesi gereken bir diğer terim ise “indeterminizm” terimidir. İndeterminizm ise basitçe determinizmin olumsuzlanmasını ifade eder.

Türkçede kimi zaman belirlenimcilik olarak kullanılan determinizm, önceden belirlenmiş ilkelerin varlığına dayanır. Bu anlayışa göre doğa yasaları gibi herhangi bir konuda katı bir belirlenmişlik bulunmaktadır. Bu da özgür irade tartışmasını beraberinde getirir. Ne zaman determinizmden bahsedilecek olsa özgür irade tartışması da kendini göstermektedir.

Determinizm, her olayın bir nedeni olduğu ve evrendeki her şeyin mutlak olarak, sebep-sonuç veya etki-tepki gibi nedensellik yasalarına bağlı olduğu ve bu yasalar tarafından yönetildiği görüşüdür. Deterministler, insan eylemleri de dahil olmak üzere tüm olayların önceden belirlenmiş olduğuna inandıklarından, determinizm tipik olarak özgür irade ile bağdaşmaz olarak görülür.

Determinizm farklı alanlarda kullanılmaktadır. Bunlardan bazıları:

• Mantıksal determinizm,
• Teolojik determinizm,
• Nedensel determinizmdir.

Bu farklı alanlarda determinizmin belirli kullanım biçimleri bulunmaktadır.

Mantıksal Determinizm

Mantıkçılar arasında her ifadenin doğru veya yanlış olduğu yaygın bir varsayımdır. İfadeler doğru zamansız olarak doğru veya yanlış olarak değerlendirilmektedir. Bu nedenle, örneğin, “Ayşe, 20 Haziran 2045’te evlenecek” ifadesi bugün de geçerli olmak üzere doğru veya yanlıştır.

Önermelerin zamansız olarak doğru ya da yanlış olarak değerlendirilmesi mantıksal determinizm olarak isimlendirilmektedir. Buna göre her önerme, doğru veya yanlış olarak “belirlenmiştir.”

Teolojik Determinizm

Determinizmin bir diğer görünümü ise teolojik determinizmdir. Burada belirleyici anlayış, Tanrı’nın her şeyi bilmesidir. 2045 yılında ne olacağını Tanrı bugün biliyorsa, o zaman teolojik determinizmden bahsedilebilir.

Nedensel Determinizm

Nedensel determinizm, bu dünyada herhangi bir zamanda ne olacağını belirleyen koşullar olduğunu kabul etmekle ilgilidir. Zamanın herhangi bir noktasında dünya ancak belirli ölçülere bağlı olarak gelişebilir. Nedensel determinizmde dünyanın gidişatı için birden fazla seçeneğin olmasından bahsedilemez.

Determinizm Hangi Edebi Akım?

Determinizm adıyla anılan bir edebi akım bulunmamaktadır. Ancak edebi eserlerde determinist görüşleri bulmak ve determinist bir ifade ile yazılmış eserlerden bahsetmek mümkündür. Her şeyden önce bir edebi akım olan natüralizmin determinizmden beslendiği söylenebilir.

Natüralist edebi eserlerde karakterler, kalıtımın ve çevrenin çaresiz ürünleri olarak görülmektedir. Bu karakterler içeriden gelen güçlü içgüdüsel dürtülerle motive edilmektedir ve dışarıdan gelen sosyal ve ekonomik baskılardan da etkilenmektedir. Bu nedenle, kaderleri üzerinde çok az iradeleri veya sorumlulukları vardır.

Doğu edebiyatında ise determinist olarak değerlendirilecek eserleri ve isimleri bulmak daha kolaydır. Ömer Hayyam, Hafız Şirazi, Yunus Emre gibi isimlerin eserleri katı bir kaderciliğe uygun motiflere yer vermektedir.

Determinizm Temsilcileri

Determinizm, MÖ 7. ve 6. yüzyıllarda Yunan filozofları tarafından dile getirilmiş felsefi ifadelerden biridir. Bunun öncesinde ise Budist, Hinduist düşüncede, Tevrat gibi kadim metinlerde izlerine rastlanmaktadır.

Heraclitus ve Leucippus gibi Sokrates öncesi filozoflar, daha sonra Aristoteles ve esas olarak Stoacılar tarafından da determinizm bir felsefi sistem içerisinde geliştirilmiştir. Bu konuyla ilgilenen başlıca filozoflardan bazıları şunlardır:

• Marcus Aurelius
• Aziz Augustinus
• İbnü’l Arabi
• Thomas Hobbes
• Baruch Spinoza
• Gottfried Leibniz
• David Hume
• Baron d’Holbach
• Arthur Schopenhauer
• William James
• Friedrich Nietzsche
• Albert Einstein

Determinizmden bahsederken yalnızca üst akıl veya tanrısal güç tarafından belirlenmiş ilkelerden bahsedilmez. Doğa yasaları gibi sebepler de belirlenmişliğe neden olabilir. Bu sebeple psikolojiden biyolojiye, felsefeden dine kadar pek çok alanda determinizm kendini göstermektedir.

İslam’da Determinizm

İslam dininde geçerli olan iman esaslarından biri de kaza ve kaderin Allah’tan olduğuna inanmaktır. Bu düşünceye göre olmuş, olan ve olacak olan her şey Allah tarafından ezelde belirlenmiştir. Allah, bir daldan yaprağın düşmesinden bir karıncanın yürümesine kadar her şeyi ilmiyle kuşatmıştır. Bunun anlamı Allah’ın her şeyi ezelde bilmesidir.

Allah’ın her şeyi bilmesi kabulü bazı tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Soru şudur: “Allah her şeyi kendi bildiği ilkelere göre mi belirlemiştir yoksa Allah’ın bilgisinin belirlenmişlik ile bir ilgisi yok mudur?” Yüzyıllardır bu soru İslam alimlerinin üzerine kafa yorduğu ve yorum yaptığı bir soru olagelmiştir.

Bu konuda farklı görüşler bulunmaktadır. Kimi İslam alimine göre, Allah, ezelde insanların kaderleri de dahil olmak üzere her şeyi “ontolojik duruma” uygun biçimde belirlemiştir. Bunun anlamı şudur: Örneğin, bir ağacın marangoz elinde hangi malzemeye dönüşeceği ağacın cinsiyle alakalıdır. Bu durumda Allah’ın kati bir yaptırımla insana dilediğini yaptırdığı söylenemez.

Kimi İslam alimi ise Allah’ın şartları belirlediğini ancak gidişatta özgür iradeyi mümkün kıldığını dile getirmektedir. Doğa yasaları veya yaratılıştan gelen genetik özellikler gibi varlık şartları Allah tarafından belirlense de olasılıklar farklı sonuçlara açık bırakılmıştır.

Kimi İslam filozofu ise Allah’ın hiçbir şeyi ezelde belirlemediğini ve hatta olacakları da bilmediğini dile getirmektedir. Ancak bu görüş daha az taraftar bulan bir görüş olarak tarih sahnesinde yer almıştır.

İslam dininde ilk yıllardan itibaren katı determinizm mezhep olarak mevcudiyet kazanmıştır. Cebriyye mezhebiyle temsil edilen bu görüş kimi zaman farklı biçimlerde dini anlayış içerisinde kendine yer bulmaktadır.

Diyalektik Determinizm

Diyalektik determinizmde ise neden-sonuç ilişkisinin öne çıktığı söylenebilir. Belirlenmişlik ilkesi nedenlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Belirli şartlarda belirli sonuçların ortaya çıkacağı görüşü hem bilimsel alanda hem de teolojik alanda diyalektik determinizm olarak adlandırılabilir.

Geleceğe yönelik tahminler de bir anlamda diyalektik determinizm olarak değerlendirilebilir. Örneğin, belirli çevre koşullarında insan yavrusunun belirli özellikler sergileyeceği görüşü de bir tür diyalektik determinizmdir.

Mutlak Determinizm

Mutlak determinizm, olguların bütünüyle belirlenmiş olduğu kabulüyle ilgilenmektedir. Buna göre örneğin insan doğası tamamen tespit edilebilir genetik, psikolojik veya biyolojik şartlara bağlıdır. Mutlak determinizmle, bir insanın her eylemi, doğmadan önce bile teorik olarak tahmin edilebilir.

Mutlak determinizmde teorik olarak eylemlerimizi “iyi” veya “kötü” olarak kontrol etme yeteneğine sahip değiliz. Bu görüşe göre insanların tüm davranış biçimleri örneğin beyin yapılarına bağlı biçimde gelişmektedir.

Diğer bir olasılıkta ise Tanrı her şeyi ezelde değişmez bir şekilde belirlemiştir önermesi bulunmaktadır. Buna göre insanın veya özgür iradenin olgular üzerine müdahalesinden söz edilemez.

Felsefi kavramları araştırmak hoşunuza gidiyorsa işte sizin için bir terim daha: Refleksif Ne Demek? Refleksif Düşünme Nedir?