Türkçeye Fransızcadan geçen refleksif sözcüğü; sosyoloji, felsefe, sinema ve edebiyat gibi oldukça önemli alanlarda sıkça kullanılan bir kavramdır. Sosyal bilimler ve sanat alanlarında da kullanılan kavram; dönüşlü, öznel ve içgüdüsel gibi anlamlara gelmektedir. Akademi ve sanatsal alanlarda olduğu gibi refleksif sözcüğü, günlük hayatta da azımsanmayacak derecede karşımıza çıkabilmektedir. Kullanım alanı genişledikçe yer yer kafa karışıklığına neden olabilen refleksif sözcüğü, çoğu zaman merak konusu haline geliyor. Biz de “Refleksif ne demek ve refleksif düşünme nedir?” sorularına yanıt aradığımız bu yazımızda sizin için kavrama dair detaylı bir tanımlama yapmaya çalıştık.
Refleksif Nedir?
Refleksif kavramı, birden fazla tanıma sahip ve kullanıldığı alana göre değişkenlik gösterebilen bir kavramdır. Temelde refleksif kavramı, bir şeyin, kendi içine, özüne dönmesi olarak tanımlanabilir. Bu tanıma göre kavram içsel tepkiyi ifade etmektedir. Bu durumda refleksif sözcüğünün herhangi bir eylem ya da olgunun oluşturduğu tepkidir diyebiliriz. Netice itibariyle refleksif kavramı olgunun neden sonuç yansımasını ortaya koyar.
Refleksif Olma
Daha çok epistemoloji bilimine yönelik bir kavram olarak refleksif olma terimi, halk arasında da oldukça sık kullanılmaktadır. Refleksif olma kavramı, ele alınan bilgilerin doğruluğu hakkında yeniden değerlendirme yapılması ve sorgulanmasını ifade eder. Bu durumda gelen bilgini olduğu gibi kabul edilmesi yerine eleştirilmesi gerekliliği üzerine ortaya çıkmıştır.
Kümülatif Refleksif Nedir?
Söz konusu kavramın ne olduğu öğrenilmeden önce kümülatifin ne demek olduğunun bilinmesi gerekir. Kümülatif, biriken, yani yığılarak ilerleyen anlamını taşır. Kısacası kümülatif, felsefi olarak ortaya atılan bir düşüncenin veya eleştirinin önceden ortaya atılmış fikirler dahilinde yeni görüşler ortaya çıkartmasıdır. Özünde kümülatif, daha önceden düşünülen bir konu üzerine tekrar düşünerek doğruyu aramaktır.
Felsefe, kümülatif olarak ilerleyen bir alandır. Bu nedenle gelmiş geçmiş tüm filozoflar, daha önceden düşünülen fikirleri tekrar düşünmüştür. Kümülatif refleksif ile obje, yığılarak ilerlemiş olan bir bilgiyi düşünmeye başlar ve kendi fikirlerinin yanında farklı düşünürlerin fikirlerini ele alır. Bu birikim sayesinde obje, eleştirel düşünerek sonuca ulaşmayı hedefler.
Refleksivite Nedir?
Refleksivite kavramı da temelde neden sonuç ilişkisine göre değerlendirilirken, içsel döngü ve tepkimeyi ifade eder. Olguların refleksif etkinliğinin niteliğini ortaya koyar. Bu noktada döngüyü taşıyan harekete refleksivite denir.
Farklı disiplinlerin tanımını ifade eden ve her alanda temel bazı farklılıklar gösteren refleksif kavramı, yukarıda belirttiğimiz sınıflandırmalarla değerlendirilmektedir. Refleksif kelimesinin genel anlamda işlevini ve kavramsal olarak yaşam alanlarına etkisini daha çok düşünsel anlamda ifade ettiklerini değerlendirerek görebiliriz. Yazımızın devamında refleksif kavramının düşünsel ve bilgi açısından değerlendirmesini yapacağız…
Refleksif Düşünme ve Refleksif Bilgi Kavramları
Refleksif olgusunun yaşam alanlarına ve bilgiye olan etkisi düşünsel olarak ortaya çıkmaktadır. Kelime günlük yaşamda kelime kökü olan refleks ve türevleri ile çok sık dile getirilmektedir. Olgulara ve olaylara karşı tepkiyi ifade eden bu köklü terim, düşünsel alanda da geniş bir kapsa sahiptir. Gerek bireysel gerekse toplumsal tepkileri inceleyen kavramın asıl anlamı da sosyal alanlarda incelenmesi ile etkisini ortaya koyar. Bu durumda refleksif düşünce ve bilginin etki alanlarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
- Bireysel refleks,
- Fiziksel refleks,
- Toplumsal refleks
- Psikolojik refleks,
- Felsefî refleks.
Refleksif Düşünme Nedir?
Temelde felsefeye dayalı bir kavram olan refleksif, sorgulama ve eleştiriyi ön planda tutar. Düşünce tarzı bakımından sorgulayıcı, eleştirel ve daha çok geliştirici insanın eylemlerini temel alan bu düşünme yöntemi, doğruya ulaşmanın döngüsel sürecini ifade eder.
Refleksif düşüncede düşünceyi ele alan figür yani düşünen insan, kendini obje olarak değerlendirir. Bu sayede objektif bir değerlendirme söz konusu olur. Dolayısıyla kişi kendisi ile çatışmacı bir noktadan etkileşime girdiğinden eleştirel düşünce ile sonuca ulaşmak hedeflenir. Kısacası düşünme üzerine düşünme eylemi bu kavram altında ortaya çıkar.
Refleksif Düşünce Örnekleri
Düşündüğünü düşünmek, çoğu zaman hayatta karşımıza çıkan bir eylemdir. Örneğin, bir objenin, sürekli toplumun dayattığı değer ve olguları tekrar tekrar düşünmesi refleksiftir. Burada kişi, kendi doğrularını ve toplumun değerlerini ele alır. Bununla birlikte kişi, üzerine fikir yürüterek kendisi için doğru olanı bulmayı amaç edinir. Düşünürken de aynı soruyu ve fikirleri tekrar tekrar kendi süzgecinden geçirir.
Felsefe, tamamen refleksiftir. Bir konunun üzerine düşünülmesiyle felsefi süreç başlar. Obje, bir sonuca ulaşır ancak soruyu kendine tekrar sorar. Böylece obje, kendi fikirlerini ortaya koyar. Burada Karl Marx’ın söylediği söz örnek gösterilebilir: “Filozoflar dünyayı yorumladı ancak asıl olan onu değiştirmektir.” Bu sözüyle Marx, toplum sorunları üzerine düşünmüş ve üzerine tekrar tekrar düşünerek komünizm kavramını ortaya çıkarmıştır.
Felsefî Refleks
Felsefî bakımdan irdelendiği zaman refleksif olgusunun tanımını ortaya koyan obje, süje ve varlık gibi kavramlar da ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda refleksin gerçekleşmesi için bir tetikleyici bir tetiklenen ve bir de tetikleyici olay, söz konusudur.
Felsefî bakımdan refleksif düşünce, sorgulamacı felsefe kavramının içerisinde karşımıza çıkar. Felsefenin temelini oluşturan unsurlar da tam olarak bu noktada orta çıkmaktadır. Felsefe, bilginin kesi ve somut sonucuna ulaşmaktan ziyade sürekli sorgulamaya yönelik bir bilim olarak karşımıza çıkar. Dolayısıyla felsefenin sürekli sorgulama eğilimi refleksif düşünmenin bir sonucudur. Bu düşünce sayesinde kişi kendi içerisinde aradığı soruların yanıtını buluncaya kadar sorgular.
Refleksif Bilgi Kavramları
Refleksif bilgi kavramları, sorgulama eyleminin taraflarını ifade eder. Felsefenin sorgulama özelliği bu noktada refleksif bilginin bir yansımasını ifade eder. Sorgulayıcı felsefenin bu süreçte kullandığı bazı temel bilgi kavramları bulunmaktadır. Bu temel bilgi kavramlarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz.
- Bilgi: Gerçeklerin ele alınması ile ortaya çıkan geçerli, kesinleştirilmiş ve net unsurları ifade eden bir kavramdır. Bilgi kavramı, ele alındığı alana ve bakışa bağlı olarak değişkenlik göstermektedir.
- Varlık: Felsefe ve felsefenin temel düşünce sistemini ifade eden varlık, her türlü sorgulamanın başında ele alınmaktadır. Felsefede her şeyin kaynağı, varlık sebebi ile açıklanır ve bu sebebi daima sorgular. Bu noktada kesin sonuçlananlar bilimin, bir kesinliğe ulaşamayan ve sürekli sorgulanan ise felsefenin konusudur.
- Süje: Süje, özne yani düşünen varlığı ifade eder. İş, oluş ve eylem bildiren varlığı ifade eder.
- Obje: Öznenin karşıtı, yanı algılanan nesneyi ifade eden obje, düşüncenin gözlemlediği unsuru belirtir.
Bilgi kavramlarından da anlaşıldığı gibi refleksif düşüncenin her aşaması, felsefeyi oluşturan sistemi ortaya koymaktadır. Düşünen varlık olarak insanın sonsuz düşünme ve sorgulama niteliğine vurgu yapar. Sonuç olarak refleksif düşünme düşünen varlık olarak insanın yaşamsal fonksiyonlarını geliştiren döngüsel düşünce sistemidir. Bu sayede insan her türlü eylemini ve çevresinde gelişen olayları bu düşünce sistemi sayesinde sorgular ve bu doğrultuda refleks gösterir.
Felsefe alanında yaygın olan bir diğer düşünce biçimi de rasyonalizmdir. Bu konuda bilgi edinmek için Rasyonel Ne Demek? Felsefede Rasyonellik Neyi İfade Eder? yazımıza göz atabilirsiniz.