Paleografi terimi Yunanca palaios graphe kelimesinden türer. Yunanca anlamı “eski yazı” olan paleografi, paleografya bilimi şeklinde de bir kullanıma sahip. Peki paleografi nedir? Paleografi neyi inceler? En sade anlatımı ile paleografi, bir bilim türü olarak tarih boyunca farklı dönemlerde ve farklı topluluklarca kullanışmış yazı, dil, alfabe, yazım biçimi gibi iletişimin temel unsurlarını açığa çıkarmak adına çalışmalar yapıyor. Bu anlamda paleografya ne demek sorusuna verilebilecek en kısa cevap, tarihte kullanılan yazı tiplerini inceleyerek okuyup anlamayı sağlayan bilim dalıdır.
Paleografi ifadesi ilk olarak Fransız rahip Benard de Montfaucon tarafından kullanıldı. Terimin kullanıldığı ilk tarihin ise 1682 yılına tekabül ettiği biliniyor. Bu anlamda oldukça köklü bir geçmişi var. Kavramın temeli yazı tiplerinin incelenmesi olarak ortaya çıkmış olsa da zamanla el yazılarının şekillerini öğreten bilim dalı anlamını da kazanmıştır.
Paleografya bilimi sıkılıkla epigrafi bilimi ile karıştırılıyor. Kuşkusuz bunun sebebi iki bilim dalının hem inceleme alanlarının benzemesi. Bununla beraber epigrafi özetle yazıt bilimi olarak ifade edilebilir. Epigrafi biliminin asıl amacı yazıtlardaki ifadeleri çözmektir. Bu iki bilim dalı çoğunlukla beraber çalışıyor.
Paleografi ve Epigrafi Arasındaki Farklar
Paleografi ve epigrafi bilimleri birbirlerine oldukça benzeyen çalışma alanlarına sahiptir. Üstelik ikisi de özellikle tarih bilimi için veri üretiyor. Bu anlamda bu iki terim sıklıkla karıştırılmaktadırlar. Fakat birçok anlamda benzerliğe sahip olsalar da paleografi ve epigrafi bilimi birbirinden oldukça farklı. Hal böyle olunca “Paleografi ve epigrafi arasındaki fark nedir?” sorusunun akıllara gelmesi kaçınılmaz. Bu farklar ise şu şekilde sıralanabilir:
- Epigrafi bilimi uzmanları özellikle yazıtları inceler. Taş dikitler, duvar yazıları ya da tabletlerde bulunan yazılar da inceleme alanına giriyor.
- Paleografi ise kâğıt üzerine yazılan yazı tipleri ile ilgilenir. Bu anlamda parşömen ve papirüs üzerinde bulunan yazı ve şekiller de paleografi bilimini ilgilendirir.
- Paleografi kâğıt üzerindeki yazılarla ilgilendiğinden günümüze daha yakın tarihlerdeki yazıları inceler. Çünkü kâğıdın kullanımı daha geç bir tarihe rastlıyor. Bununlar beraber epigrafi çok daha öncelere dayana yazıları incelemektedir.
- Epigrafi Orhun kitabeleri, Sümer kil tabletlerini incelerken; paleografi Kadeş Anlaşması gibi kâğıda ve kaleme dayalı yazıları inceler.
- Epigrafi bilimi yazıtlar üzerinde çalıştığından bu iş ile ilgilenen uzmanlar daha çok uygulama sahalarında çalışır.
- Epigrafi bilimi adına çalışanlara epigrafist denirken paleografi alanında çalışanlara paleografist denmektedir.
Her iki bilim dalı da benzerlikleri ve farklılıklarıyla diğer birçok bilime hizmet eder. Özellikle tarih ve arkeoloji gibi bilimler için aydınlatıcı bilgiler sunar.
Epigrafi hakkında da bilgi edinmek istiyorsanız Epigrafi Nedir? Epigrafi Neyi İnceler? yazımıza göz atabilirsiniz.
Paleografinin Diğer Bilimler için Önemi
Paleografi, tarih boyunca var olan ve günümüzde varlığı devam etmeyen yazıları incelediğinden özellikle tarih bilimine önemli katkılar sunar. Çünkü tarihi olaylar her zaman bir silsile haline yazılı olarak elimize ulaşmıyor. Birçok tarihi gerçeklik eğer yeterli veri yoksa kaybolup gitmekte. Paleografi bilimi ise bu verileri tarih biliminin hizmetine sunar. Üstelik bu hizmeti yalnızca yazıları incelemesi ile yapmıyor. Aynı zamanda kullanılan kâğıt tipi, kalem tipi ya da yazı için kullanılan diğer materyalleri de keşfederek farklı dönemlere ışık tutar. Bu bağlamda arkeoloji bilimi ile birlikte de çalışır.
Paleografi biliminin çalışmaları neticesinde elde edilen bilgiler çok çeşitlidir. Örneğin; farklı toplulukların yemek tarifleri, dini inançları, totemleri, büyüleri ve sihirleri, şifacılarının kullandığı tarifler bu çeşitli bilgilerden bazılarıdır. Aynı zamanda farklı topluluklar arasında yapılan anlaşma metinleri, elçilerin taşıdığı önemli mektuplar ve hatta aşk mektupları bile paleografistlerin keşifleri neticesinde ortaya çıkıyor.
Paleografinin İnceleme Alanına Giren Yazı Tipleri
Tarih boyunca farklı birçok yazı tipinin keşfi ve çözümlemesi paleografi sayesinde olmuştur. Bu durumun birçok örneği var. Bu örnekler şu şekilde sıralanabilir:
- Mısır’da uzun yıllar kullanılan hiyeroglif yazısı,
- Mezopotamya için altın öneme sahip çivi yazısı,
- Orta Asya Türklerinin kullandığı Uygur ve Orhun yazıları ile yine aynı bölgede kullanılan Çin yazısı,
- Arap topluluklarının kullandığı ve daha sonraları İran, Osmanlı gibi devletlerin de kullandığı Arap yazısı ve bu yazının farklı yazım biçimleri,
- Slav ırklarının kullandığı Kiril alfabesi,
- Avrupa’da uzunca bir süre kullanılan Latin yazısı.
Bahsi geçen bu yazılar paleografinin çalışma alanına giren ve en çok bilinen yazılardır. Ancak elbette farklı birçok millete ve döneme ait yazılar var. Paleografi bilimi bugün hala çok çeşitli yazıların üzerinde çalışmalarını sürdürüyor. Böylece hem geçmişe hem geleceğe ışık tutmaya devam ediyor.