Son günlerde gündemi sıklıkla meşgul eden bir husus da yaklaşık 4 yıldır tutuklu olan aktivist ve iş insanı Osman Kavala’nın durumunun ne olacağı sorusu. Tutuklu aktivistin serbest bırakılması hakkında bildiri yayınlayan ülkelerin büyükelçilerinin Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından “persona non grata” ilan edilmesi talimatının Dışişleri Bakanlığı’na verildiği konuşuluyor. Bu siyasi atmosferde en çok merak edilen soru ise “Persona non grata ne anlama geliyor?” sorusu oldu. Bu soruyu cevaplamadan önce Osman Kavala davasına genel çerçeveden göz atmamız gerekecek.
Osman Kavala Neden Tutuklu?
2 Ekim 1967 Paris doğumlu iş insanı ve hayırsever Osman Kavala birçok sivil toplum kuruluşuna maddi manevi verdiği desteklerle tanınıyor. Bu sivil toplum kuruluşlarından en meşhur olanı hepimiz en az bir kez adını duyduğu “Uluslararası Af Örgütü (Amnesty International)”. Bununla birlikte Osman Kavala’nın Anadolu Kültür adını verdiği kâr amacı gütmeyen bir kültür derneği de bulunuyor.
Osman Kavala, 1 Kasım 2017’de Gezi Parkı Eylemlerine maddi destek sağladığı gerekçesiyle tutuklandı. O günden bu yana birçok insan tarafından tahliyesi talep edilen Kavala, sonunda 18 Şubat 2020 tarihinde Gezi Parkı Davası’ndan beraat etti ancak ertesi gün başlatılan soruşturma ile 19 Şubat 2020’de 15 Temmuz Darbe Girişimi’ne maddi destek sağladığı gerekçesi ile tekrar tutuklandı. Ardından hakkında “askeri casusluk” gerekçesiyle tekrar soruşturma başlatıldı.
AİHM’nin (Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi) itirazlarına rağmen Osman Kavala 4 yıldır Silivri Cezaevi’nde tutuklu bulunmakta. Birçok insan hakları savunucusuna göre Kavala’nın Gezi Parkı davasından beraat edip ertesi gün 15 Temmuz davasından tekrar tutuklanması insan haklarına ve hukuka aykırı bir tutum ve bununla birlikte hukukun tarafsızlığı ilkesine de aykırı.
“Persona Non Grata” Kavramı ile Osman Kavala’nın İlişkisi Nedir?
AİHM’nin kararına rağmen Osman Kavala’nın halen tutuklu olması özellikle birçok Batı ülkesindeki “İnsan Hakları” kavramına ters düşüyor. Kavala’nın tutukluluğun devamının İnsan Hakları’na aykırı olduğunu düşünen 11 ülke, büyükelçilikleri aracılığıyla Kavala’nın tutukluluk sürecinin “adil ve hızlı” bir biçimde çözüme kavuşması hususunda ortak bir bildiri yayınladılar. Bu ülkeler:
- Almanya,
- Kanada,
- Danimarka,
- Finlandiya,
- Fransa,
- Hollanda,
- Yeni Zelanda,
- Norveç,
- İsveç ve
- ABD
Ancak bu bildiri Kavala davasının bir çözüme kavuşmasına olanak tanımadığı gibi süreci daha da kötü bir hale getirdi. Öyle ki, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, söz konusu 11 ülkenin büyükelçisinin “persona non grata” ilan edilmesi için Dışişleri Bakanlığı’na bir talimat verdi. Peki “persona non grata” tam olarak ne demek ve söz konusu ülkelerin büyükelçilerine ne olacak?
Persona Non Grata Nedir?
Diplomatlar tarafından rütbelerinin siyasi amaçlar doğrultusunda suiistimal edilmesi durumunda, söz konusu diplomatlar ülkelerden kovulabilir veya “persona non grata” olarak ilan edilebilir. Karar, kabul eden devlet tarafından verilir ve gerekçelendirilmesine gerek yoktur. Kabul eden devlet, “persona non grata” beyanı ile kendi topraklarında diplomatın faaliyetine tek taraflı olarak son verebilir. Böyle bir beyan, gönderen devletin bu diplomatı geri çağırması ve kabul eden devlet tarafından belirlenen bir süre içinde ülkeyi terk etmesi gerektiği sonucunu doğurur.
Persona non grata kavramına göre devlet, yabancı ülkeye bağlı herhangi bir kurumun belirli bir üyesinin diplomatik misyonunun artık istenmediğini, herhangi bir zamanda ve herhangi bir gerekçe göstermeden anavatanına bildirebilir. Belirli bir diplomatın “persona non grata” olarak beyan edilmesi için ilgili diplomatın herhangi bir suiistimalde bulunmuş gerektirmez. Kabul eden devletin takdirindedir ve kararı gerekçelendirilmek zorunda değildir.
Uygulamada bu ölçü, belirli bir davranışı başka bir durumu söz konusu devletin reddettiğini ya da tanımadığını ifade etmek için kullanılır.
Persona Non Grataların Ayrılma Tarihleri
Kabul eden devlet, persona non grata olarak ilan edilen diplomatın görevden alınması için, elçilik yasasına göre “makul” olması gereken bir süre belirler. Uygulamada bu, (en az) 48 saatlik bir süre anlamına gelir. Bu nedenle bir diplomatın “sınır dışı edilmesi” terimi sıklıkla kullanılır.
Sınır dışı eden devlet, uluslararası hukuka göre persona non grata ilan edilen diplomatı belirli bir süre içinde geri çağırmakla yükümlüdür. Bu süre sona erdikten sonra, kabul eden devlet ilgili diplomatı misyonun bir üyesi olarak tanımayı reddedebilir. Bu, söz konusu devlette persona non grata olarak ilan edilen diplomatın dokunulmazlığını sona erdirecektir. Ve diplomatın artık söz konusu devletin makamları karşısında dokunulmazlığı kalmayacaktır.
Persona Non Grata Etimoloji
“Persona non grata” terimi, diplomatlar tarafından kullanılan resmi jargondan gelir. Bu, istenmeyen bir kişiyi tanımlamak için kullanılır. Bu arada deyim günlük kullanımda da yer almaktadır. Persona non grata kavramının etimolojisi, bugün hala kullanılmakta olan İtalyanca’nın yanı sıra Latince’den türetilmiştir.
- Persona: bir kişi,
- Non grata: hoş karşılanmayan.
Geçmişte, “Persona non gratae” yazımı da kullanılmaktaydı. Doğru tercüme edildiğinde, Türkçe’deki tam karşılığı “istenmeyen kişi” anlamına gelir.
Persona Non Grata’nın Diplomatik Kökeni
Bir devlet artık başka bir ülkenin diplomatlarına müsamaha göstermek istemiyorsa, onları istenmeyen kişi ilan edebilir. Bu, geçmişte bir diplomat bir şeyden suçlu olduğu zaman veya casusluktan şüphelenildiği zaman sıklıkla meydana gelen bir durumdu.
Bazen “diplomatik sınır dışı etme”, iki devlet arasındaki anlaşmazlıkta bir iktidar aracı olarak kullanılır. Sebep diplomatın suiistimali değil, aslında tamamen farklı bir şeydir. Bu durumda “persona non gratanın” sınır dışı edilmesi sembolik bir eylem haline gelir.
Persona Non Grata’nın Günlük Kullanımı
Diplomasi harici bazı çevrelerde de “persona non grata” terimi yaygın olarak kullanılmaktadır. Özellikle bazı insanlar, çevrelerinde istenilmeyen birine atıfta bulunmak için bunu kullanabilir. Yabancı ve siyasi olan bu terimin kullanılması kabaca ötekileştirmenin etkilerini kırmaktadır. Birini persona non grata olarak ilan etmek, örneğin bir mektup veya mesaj göndererek doğrudan yapılabilir.
Dışlama veya sınır dışı etme günlük hayatta dolaylı olarak da gerçekleşebilir. Söz konusu kişiye belirli bir etkinlik için daha fazla davetiye gönderilmeyecek veya kişinin kulüp odalarına, kutlamalara veya diğer toplantılara katılmasına izin verilmeyecektir. Elit çevrelerde kullanılmasının yanı sıra, bu terim medyada zaman zaman görülmektedir. Bu kavramın önümüzdeki yıllarda gündelik kullanımda yaygınlaşma olasılığı oldukça yüksektir.
Persona Non Grata İlan Edilen Bazı Kişiler
Alman yazar ve Nobel Edebiyat Ödülü sahibi Günter Grass, İsrail’de “persona non grata” idi. Yetkililer, İsrail’i eleştiren bir şiirinin yayınlanması ve Grass’ın Waffen-SS’deki kısa süreli üyeliğinin keşfedilmesinin ardından yazara ülkeye giriş yasağı koydular.
Brad Pitt, Çin Halk Cumhuriyeti’nde uzun yıllar “persona non grata” idi. Bunun nedeni aktörün “Tibet’te Yedi Yıl” adlı filmde oynamış olmasıydı.
Aktris Claire Danes, ülkenin başkenti Manila hakkında olumsuz bir demeç vermesinin ardından Filipinler hükümeti tarafından “persona non grata” ilan edildi. Genç kadın Vogue dergisine verdiği bir röportajda, “Manila korkunç ve tuhaf” demişti.
Eski Aile ve Sosyal Politikalar Bakanı Fatma Betül Sayan Kaya 2017 yılında Hollanda’da “persona non grata” ilan edilmişti. Bunun sebebi, bakanın yaklaşan Başkanlık Sistemi referandumunun propagandası için Hollanda’ya gitmiş olmasıydı. Bakanın ülkeden sınır dışı edilmesi sonucunda meşhur 2017 Hollanda – Türkiye diplomatik krizi meydana geldi.
Ünlü Danimarkalı yönetmen Lars von Trier Cannes Film Festivali’nde verdiği bir demeç sebebiyle uzun yıllar festival tarafından “persona non grata” ilan edilmişti. Yönetmenin verdiği demeç: “Hitler’i anlıyorum” şeklindeydi. Ünlü yönetmen Cannes’a tekrar davet edildiği ilk yılda üzerinde “persona non grata” yazan bir tişört ile festivale katılım göstermişti.
Persona non grata gibi toplumu ilgilendiren kavramlarla ilgileniyorsanız Toplumsal Norm Nedir? başlıklı yazımıza da göz atabilirsiniz.