“Pusula nedir?” sorusuna en güzel yanıt; dünyayı ve kıtaları keşfetmemizde ve bilimsel icatlarda çığır açan, tarihin geçiş dönemlerine ilham olmuş, yapılmış ve yapılabilecek en büyük icatlardan biri olduğudur. Çalışma prensibi oldukça basit olmasına karşın, işlevselliği hayat ya da hayatlar kurtaracak kadar büyüktür. Dünyada nerede olursanız olun, pusula sayesinde daime Kuzey’i ardından da istediğiniz konumu bulmanız mümkündür.
Pusula Nasıl Bulundu? Pusulanın Tarihteki Önemi Ne?
Günümüzde kullanılan GPS uygular ya da yüksek teknolojili yön bulma aletlerine kıyas ile pusula her daim kolay ve garanti çözümü vermiştir. Basit yuvarlak bir kap içerisinde bulunan bir yay ile size her daim kuzeyi yansıtır. İçerisinde olan mekanizma da kuzey magnetizm alanını gösterir. Peki, tarihe yön veren icat pusula nedir?
Dünya aslında büyük bir mıknatıstan farksızdır. Kuzey ve güney olmak üzere iki büyük ucu olan bu alanda, pusulalarda kuzey çekim alanı kullanılmaktadır. Bu yüzden de pusulalarda N yani North (İngilizce kuzey demek) ve S yani South (İngilizce güney demek) olarak iki temel kısım vardır. Farklı çekim alanlarından etkilenmemesi ve mümkün olan en doğru sonucu vermesi adına 8000 millik çapa sahip olan dünya yüzeyinde pusula hafif ve sürtünmesiz olarak yerleştirilmiştir mekanizmasına. Aksi bir durum meydana gelseydi, manyetik alana göre yönlendirilmesi mümkün olmayabilirdi.
Dünyanın bütün eksenini düşündüğümüzde pusulanın her yerde yüzde yüz doğru sonucu vermesi pek olası değil. Bu bölgelerde olabilecek sapmalara göre de hareket halinde olan gemi kaptanları ya da uçak pilotları rotalarını belirlerler.
Pusulayı Kullanırken Nelere Dikkat Etmeliyiz?
Pusulayı kullanırken dikkat etmemiz gereken en önemli kural çevresinde ya da etrafında farklı magnetik alanlar bulunmamalıdır. Aksi durumda pusula o magnetiğin çekim küresine girerek doğru yönü göstermesi mümkün olmaz.
İlk ortaya çıkışı milattan önce 100 yılına dayanan pusulayı ilk olarak Çinliler bulmuştur. Manyetik alanda serbest kalan bir objenin, kuzeye yöneleceği tezinden ortaya çıkarak pusulanın keşfi gerçekleşti. Günümüzde olan pusula görünümü ve kullanışlı halini kazandıran kişi ise Pierre de Maricourt oldu. İğneyi bir mile geçirerek, yarı saydam ve derecelendirilen bir yarı şeffaf kutunun içerisine yerleştirerek kullanmaya başladı. Böylece pusula günümüze kadar gelmeyi başardı.
Pusulanın Çalışma Prensibi Nedir?
Manyetik bir sistem aracılığıyla çalışan pusula, yön bulmak için basit bir düzenekten destek alır. Farklı boyutlarda bulunabilen ve form olarak cep saatlerine benzeyen pusula, yön bulmanın en pratik ve kullanışlı yoludur. Pusula içerisinde herhangi bir sürtünmeye maruz kalmadan dönen bir ibre ile çalışır. Ucundaki renkli kısım sayesinde yön tayini yapmaya imkân veren bu mekanizma daima kuzeye işaret eder ve kuzey yönü tayin edilince istenilen yön de bulunmuş olur. Bu durumda pusulanın gösterdiği yöne sırtınızı döndüğünüz zaman arkada Kuzey, karşı taraf Güney sol taraf doğu ve sağ taraf batı olacaktır. Mekanizma bazı durumlarda bozulup yanıltabiliyor. Bu hatanın en büyük sebebi ise genellikle manyetik cisimlerin pusulanın çevresinde bulunmasıdır. Bu sebeple pusula çevresinde, cep telefonu, bilgisayar ve metal saat gibi eşyalar bulundurulmamalıdır.
Mekanizmayı biraz daha irdeleyecek olursak, pusula iğnesinin altındaki düzeneği mutlaka ele almak gerekir. Pusula iğnesinin altında kalan düzenekte meridyen çizgileri ile yön oku bulunmaktadır. Bu mekanizma birbiriyle uyumlu ve eş zamanlı olarak işler. Mekanizma ortadaki kapsülle beraber dönerek işlevini yerine getirir. Bu kapsül sonucun doğruluğunu sağlayacak şekilde iğnenin titremesini önler. Şeffaf alt kısmı ise daha kolay bir kullanım sağlar.
Pusula Sapması Nedir?
Pusulada sapma payı hesaplamaları doğru yönü bulmak açısından büyük öneme sahiptir. Manyetik olarak pusulalar üzerinde bir açı kayması meydana gelerek pusula sapmasını ortaya çıkarır. Özellikle ‘varyasyon’ ya da ‘manyetik sapma’ olarak adlandırılan bu sapma durumu,’ gerçek kuzey’ ve ‘manyetik kuzey’ arasındaki kaymadan ötürü ortaya çıkan bir sorundur. Bu sapma genellikle mıknatıslı pusulalardan gerçekleşen bir sapmadır. Normalde, sapma olmadığı halde kırmızı renkli iğne dünya ekseninde ‘manyetik kuzey’i gösterirken; 0 noktası coğrafi yani ‘gerçek kuzey’i gösterir.
Bu sapma noktasının hangi yöne doğru olduğu, doğru yönü tayin etmek için yapılacak hesaplamanın yönünü belirler. Manyetik kuzey ve gerçek kuzeyin birbirlerine göre konumları sapmanın değerini verir. Manyetik kuzey, gerçek kuzeye göre doğuda kaldığında pozitif değer verilirken; batıda kalınca negatif değer verilir. Sapmanın görüldüğü çizgilere isogonik yani açılı çizgiler denir. Sapmanın sıfır olduğu çizgilere de agonik yani köşesiz çizgiler denmektedir. Manyetik sapma için delta (δ) sembolü kullanılır. Manyetik sapma sıkça kullanılan ‘manyetik eğim’ terimiyle karıştırılmaktadır. Manyetik eğim, dünyanın manyetik alan çizgilerinin alt kısımda oluşan açıyı ifade eder.
Pusula Çeşitleri
Pusula bugüne kadar çokça form değiştirmiş ve farklılaşmıştır. Teknolojinin gelişimi, her şeyde olduğu gibi pusulada da kendini aktif bir şekilde göstermiştir. Bugün telefonlarda, bazı eşyaların ufak bir köşesinde dekorasyon eşyalarında ya da bavullarınızın üstünde bulunabiliyor. Bu alanlarda kullanılan pusulaların her biri farklı bir tür pusula olarak kullanılmaktadır. Modern pusula çeşitlerini şöyle sıralayabiliriz:
- Aynalı Pusula: Doğada kullanıma daha uygun olan bu pusula çeşidi, pratik bir kullanım sağlar.
- Prismatik (Kutu) Pusula: Daha çok gemilerde ve sabit alanlarda kullanılır.
- Standart Plaka Pusula: Pratik kullanım imkânı sunan standart pusulalar da doğada rahatça kullanılabilir
- Askeri Pusula: Askeri pusulalar özellikle de daha hassas ölçümler için kullanılır. Kullanımları ise zor olarak bilinir.
Bu pusula türleri genellikle yapısına göre temel pusula çeşitlerini oluşturmaktadır. Bunların yanı sıra farklı tarzlarda bazı pusula çeşitleri vardır. Diğer pusula türlerini de şöyle sıralayabiliriz:
- Dümenci Pusulası
- Filika Pusulası
- Yavru Pusula
- Kadranlı Pusula
- Asma Pusulası
- Elektromanyetik Pusula
- Kerteriz Pusulası
- Cayraskop Pusulası
- Sıvılı Pusula
Günümüzde teknolojik gelişmeler bize GPS gibi bir teknoloji ürünü hediye etmiş olsa da doğada birçok sebepten ötürü elektronik cihazların azizliğine uğramak mümkündür. Ancak pusulalar her zaman için yol göstermeye hazırdır.
Bilim konuları ilginizi çekiyorsa, mutlaka Bilim kategorimize göz atın.