Diğer disiplinlerde olduğu gibi felsefede de sık sık başvurulan bazı yöntemler ve kavramlar vardır. Bunlardan biri de mantık alanında sık sık kullanılan tümdengelim yöntemidir. Genellikle tümevarımla birlikte değerlendirilen tümdengelim oldukça önemli bir felsefe kavramıdır. Peki tümdengelim nedir? Tümdengelim örnekleri nelerdir? Detayları birlikte öğrenelim.
Tümdengelim Nedir?
Tümdengelim veya daha yaygın kullanılan biçimiyle dedüksiyon, sürdürme veya bağlantılandırma gibi anlamlara gelmektedir. Diğer pek çok terim gibi dedüksiyonda Latince kökenli bir felsefe kavramıdır.
Tümdengelim yöntemi veya tümdengelimli sonuç, felsefe ve mantıkta, öncülleri sonuçlandırmak için kullanılan yöntemlerden biridir. Mantık alanında en sık başvurulan üç tür akıl yürütme ve sonuçlandırma yöntemi bulunmaktadır. Bunlar:
- Tümdengelim
- Tümevarım
- Analoji
Aristoteles tarafından da kullanılmış olan tümdengelim yöntemi genelden özele doğru sonuç çıkarma işlemidir. Bunun anlamı, sonuç önermesinin, genel bir kavramdan veya önermeden yola çıkılarak bulunması demektir. Burada bir grubun tüm üyeleri tarafından paylaşılan özelliklerden bahsedilebilir.
Mantıkta Tümdengelim Nedir?
Modern matematiksel mantık ve tüm biçimsel sistemler içinde amaç, tümdengelim ilkeleriyle mümkün olduğunca tutarlı bir yapı oluşturmaktır. Matematik de büyük ölçüde tümdengelimli bir yapıya sahiptir. Yine temel olarak bu şekilde öğretilir. Tam tümevarım ve sonlu tümevarım gibi matematiksel yöntemleri bile adlarının aksine tümdengelim yöntemleridir.
Tümdengelim yöntemini uygulamanın en basit yolu, ayırma kuralını kullanarak bir çıkarımı ortadan kaldırmaktır. Bu kuralın mantıksal yapısı, bir çıkarım kuralına göre bir dizi öncülden sonuç çıkaran bir argümanla ilişkilidir. Bu yapı sembolik olarak şu şekilde ifade edilmektedir:
- P (öncül 1)
- p → q (öncül 2)
———
- Q (sonuç)
Mantığın kurallarına göre P, p → q ve Q ifadeleri birer önermeye işaret ederler. Yine mantık kurallarına göre ilk iki ifade doğru ise sonuç da doğrudur.
Bu sistemin yardımıyla formüle edilebilen ancak tam sonuç vermeyen ifadelerin meydana geldiği mantıksal sistemler de vardır. Basit yapılarıyla, tümdengelim ve indirgemeci akıl yürütme nadiren kullanılır. Aslında bilimsel tümdengelim, karmaşık bir tümdengelimdir. Ayrıca indirgeme olarak da adlandırılabilecek prosedürler sistemi ifade etmektedir.
Bilim Felsefesinde Tümdengelim
Tümdengelim, tümevarım yöntemiyle birlikte Aristoteles mantığından itibaren sıklıkla başvurulan ve geçerli kabul edilen iki akıl yürütme biçiminden biri olmuştur. Hem tümdengelimin ve hem de tümevarımın bilimsel gerçeğe ulaşmanın geçerli yolları olduğu kabul edilmiştir. Ancak bu fikir, en belirgin şekilde Karl Popper tarafından itiraza uğramıştır. Ona göre tümdengelimin aksine tümevarım bir ispat yöntemi değildir.
Bilim felsefesine damga vuran görüş olan Popper’ın yanlışlamacılığında, genel kurallar, belirli tümevarım kurallarına göre ampirizmden türetilmemiştir. Ona göre, tümevarımda kullanılan bu tür kurallar en iyi ihtimalle genel hipotezleri bulmaya yönelik buluşsal yöntemlerdir. Bu nedenle bilimde varılan tüm sonuçlar, özelden genele sonuçlar da dahil olmak üzere, onun için tamamen tümdengelimlidir. Örneğin, genel bir hipotez veya teori tek bir gözlemlenen gerçeğe dayalı olarak yanlışlandığında da tümdengelimli sonuç söz konusudur.
Bilimsel Yöntem Olarak Tümdengelim
Doğa bilimlerinde, tümdengelim bir bilimsel yöntem olarak kullanılmaktadır. Yine doğa bilimlerinde, tümdengelim yoluyla yapılan tahminlerin herhangi bir bilimsel değere sahip olması için ampirik olarak test edilebilir olması gerekir. Gözlemler tahminlerle uyuşmuyorsa, teori düzeltilmeli veya teoriden tamamen vazgeçilmelidir.
Bununla birlikte, genel olarak, tümdengelim yöntemi, yeni bilimsel bilgi edinmenin tek yöntemi olarak kabul edilmez. Böyle bir yöntem her zaman doğru olduğu kanıtlanacak, varsayımsal olarak doğru kabul edilecek veya aksiyomatik olarak doğru olacak olan öncüllerle temellenmelidir.
Bu tür öncüller diğer öncüllerden tümdengelimsel olarak türetilebilse bile bu ispat zincirinin bir yerden başlaması gerekir. Çünkü sonsuz geri gidiş veya teselsül olarak adlandırılan durumun önüne geçilmesi gerekir.
Bilim, doğası gereği tümdengelimli olmayan, yani kasıtlı ilişkilere dayanan ispat yöntemlerine başvurmalıdır. Dolayısıyla bunlar, gözlem ve deneyler yoluyla bilgi edinen ampirik yöntemlerdir. Uygulama sonuçlarının mantıksal olarak bilimsel ifadelere ve hatta yasalara dönüştürülmesi indirgeyici yöntemle yapılır.
Tek tek verilerden yola çıkarak geçerli bir sonuca ulaşma çabası doğa bilimlerinde sıklıkla başvurulan bir yöntemdir. Ancak tek tek verilere veya deneylere yönelmeyi sağlayan bir genel önermeden de hemen her zaman bahsetmek mümkündür. Öyleyse tümdengelim bu alanda da geçerliliğini korumaktadır denilebilir.
Psikolojide Tümdengelim Nedir?
Mantık, felsefe ve dilbilime ek olarak, düşünce psikolojisi de insanın akıl yürütmedeki yetkinliği ve yetersizliği ile ilgilenir. Tümdengelimle ilgilenen en önemli psikoloji teorileri ise şunlardır:
- Zihinsel modeller teorisi Philip Johnson-Laird (1983),
- Jean Piaget (1958), Rips (1994), Ford (1995) ve diğerleri tarafından zihinsel mantık teorisi,
- Oaksford ve Chater’in (1994) bilgi kazancı teorisi.
Psikoloji, insanların neden ve nasıl hata yaptıkları, hangi hataların diğerlerinden daha sık yapıldığı ve tüm bunların nasıl sonuçlandırıldığını incelemektedir.
İnsanların genellikle akıl yürütme yöntemlerini kullanarak mantıklı düşünmedikleri, bunun yerine özellikle zaman baskısı altında pratik yöntemler kullandıkları ortaya çıkmıştır. Bunu yaparken literatürde yanlılık olarak da adlandırılan sistematik hatalar tespit edilebilir. Önyargı, bu sistematik hatalardan biridir.
Mantıksal olarak geçerli ancak mantıksız sonuçlar olduğu gibi, mantıksız ancak içerik açısından inandırıcı olan sonuçlar genellikle doğru sanılabilir. Kişinin kendi inançlarını doğrulayan sonuçlara inanma eğilimi de yaygındır. Tüm bu verilerde akıl yürütme yöntemlerinin kişisel yaşamlarda yanlı olarak kullanıldığını göstermektedir.
Tümdengelim Örnekleri Nelerdir?
Çeşitli disiplinlerde tümdengelim yönteminin ne ifade ettiğini anladıktan sonra akıllara bu yöntemin örneklerinin ne olduğu gelmektedir. Aslında günlük yaşamda bile tümdengelim yöntemini kullandığımız düşünülürse bu örneklerin pek çoğu her birimiz için tanıdıktır.
Her şeyden önce en popüler tümdengelim örneğinden bahsetmesek olmazdı. Bu meşhur örnek Sokrates ile ilgilidir:
- Bütün insanlar ölümlüdür. (Öncül 1)
- Sokrates, insandır. (Öncül 2)
- Öyleyse Sokrates ölümlüdür. (Sonuç)
Buna benzer örnekleri çoğaltmak mümkündür. Örneğin:
- Hiçbir insan mutsuz olmak istemez.
- Nefret edenler de insandır.
- halde nefret edenler mutsuz olmak istemez.
Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Bu aşamada tümdengelim akıl yürütme yönteminin geçerli olabilmesi için sonucun doğru olması gerekmediğini unutmamak gerekir. Geçerlilik ve doğruluk akıl yürütme yöntemleriyle kurulmuş önerme kümeleri için farklı değerlendirme biçimleridir.
Tümdengelimli sonucun doğru olup olmadığına ancak geçerli ise bakılmaktadır. Geçerli bir şekilde kurulmamış tümdengelimli akıl yürütme için doğruluk değerlendirmesinden bahsetmek mümkün değildir.