Başkalaşım kayaçları, metamorfik kayaçlar ile aynı anlama gelmektedir. Asıl olarak başkalaşım kayaçları, diğer iki grup olan tortul ve magmatik kayaçların çeşitli etkiler sonucu değişmesi ile ortaya çıkar. Önemli bir kayaç türü olan başkalaşım kayaçlarının oluşum sürecinden türlerine kadar ilginç pek çok özelliği bulunmaktadır. Peki başkalaşım kayaçları nelerdir? Nasıl oluşur? Özellikleri nedir gibi soruların cevabını öğrenmek adına yazımızı okuyabilirsiniz.
Mineral ve kaya parçalarının bir araya gelmesi ile oluşan kayaçlar, üç üst kategori halinde incelenmektedir. Bu kategoriler kayaçların oluşum şekilleri ve köklerine göre belirlenmektedir. Kayaçlar; metamorfik, sedimanter yani tortul ve püskürük olmak üzere üç gruptan oluşmaktadır.
Kayaçların Oluşumunda Nelerin Etkisi Vardır?
Dünyanın ve yer şekillerinin oluşum süreçleri pek çoğumuzun coğrafya derslerinden aşina olduğu konulardır. Kayaçlar da benzer şekilde tanıdık olsa da oluşum şekillerini kolayca anlamak mümkün olmayabiliyor. Öte yandan kayaçların oluşumda etkili olan birkaç temel hareketlilik mevcuttur. Bu sayede kayaç türlerinin oluşumunu anlamak kolaylaşmaktadır. Yer kabuğunun oluşumu sürecinde yer yüzüne çıkan magma, soğuyarak katılaşmıştır. Bu sırada oluşan yer şekilleri, kayaçların oluşumunu etkilemiştir. Aynı zamanda:
- Basınç
- Yağmur
- Sel
- Akarsu aşındırmaları
- Yüksek sıcaklıklar ya da soğuma
- Rüzgâr ve daha pek çok doğa olayı kayaç oluşumunu etkilemektedir.
Çevresel unsurların etkisi ile oluşan ve değişen kayaçlar, özet ile kaya parçaları olarak nitelendirilebilse de içerdikleri farklı mineral türleri ile daha karmaşık bir yapıya bürünmektedir.
Kayaç Türleri
İnsanlık tarihinin en başından itibaren insanların, kayaçlar aracılığı ile gündelik hayatlarını kolaylaştırdıkları bilinmektedir. Kimi zaman oyulan kayaçlar içinde barınma ihtiyacı karşılanmış kimi zaman da avlanma- beslenme gibi ihtiyaçlar sırasında kayaçlar alet görevi görmüştür. İnsan ihtiyaçlarını karşılamanın yanı sıra kayaçlardan yapılan eşyaların süs olarak kullanıldığı da bilinmektedir. Buna ek olarak yeryüzü şekillerinin oluşumunu etkileyen kayaçlar, aşınma kolaylığına ve zorluğuna göre belirli tip şekilleri oluşturmaktadır.
Kayaç türleri:
- Başkalaşım kayaçları
- Püskürük kayaçlar
- Tortul kayaçlar olmak üzere üçe ayrılır.
Püskürük kayaçlar iç püskürük ve dış püskürük olarak kendi içinde ikiye ayrılırken en çok bilinen püskürük kayaçları ise; granit, bazalt, tüf, obsidyen ve siyenittir. Ayrıca pek çok kişi tarafından hayranlık beslenen peri bacalarının oluşumu da dış püskürük kayaç şeklinde gerçekleşmiştir.
Tortul kayaçlar arasında ise öne çıkan alçı taşı, kireç taşı, kum taşı, linyit ve taş kömürü başta olmak üzere çok sayıda tanıdık kayaç bulunmaktadır.
Metamorfik Kayaçlar ve Oluşum Ortamları
Metamorfik kayaç adlandırması; bu kayaç türünün oluşumu sırasında metaformizma yani başkalaşım geçirmiş olmasından gelmektedir. Metamorfik ve başkalaşım kayaçları aynı kayaç türüne işaret etmektedir. Diğer kayaçlar, dış etkenler sonucu dönüşerek başkalaşım kayaçlarının oluşmasını sağlamaktadır. Yüksek sıcaklık ve basınca maruz kalan ilk kayaç; başka bir metamorfik kayaç, tortul ya da püskürük kayaç olabilir.
Başkalaşım kayaçlarının oluşmasında etkili olan en temel unsurlar sıcaklık ve basınçtır. Başkalaşımdan önceki halinde kayaç, 150 ve 200 derece arasında seyredebilen yüksek bir sıcaklığa maruz kalır. Bu duruma yüksek basınç oranı da eklenince, kayaç üzerinde çeşitli fiziksel ya da kimyasal değişimler meydana gelmektedir. Yüksek sıcaklık oranları kayacı oluşturan minerallerin kimyasal tepkimeye uğrayarak farklı mineral türlerine dönüşmesini sağlar. Yüksek basınç ise yoğunluğu arttırarak kayacın sıkışmasına neden olur. Başkalaşım sonrasında kilin mikaya, kireçtaşının ise mermere dönüşmesi bu değişimlerin etkili birer örneğidir.
Yüksek sıcaklık ve basınca yol açan tektonik hareketlilik, yer kabuğunun derinlerinde gerçekleşen hareketlilikler ve benzeri süreçler metamorfik kayacın oluşmasında etkili olabilmektedir. Bu sayede metamorfik kayaçların incelenmesi, dünyada gerçekleşmiş hareketliliklerin anlaşılmasına katkı sağlar.
Metamorfik Kayaçlar ve Özellikleri
Metamorfik kayaçlar hem başkalaşım süreci nedeni ile hem de sonuçları ile oldukça ilgi çekici kayaçlardır. Bu kayaçların önemli pek çok özelliği bulunmaktadır. Metamorfik kayaçlar:
- Metamorfik kayaçlar sert kayaçlardır. Bu doğrultuda dayanıklılık oranları oldukça yüksektir.
- Aşınmalara karşı dirençlidir.
- Kristalli yapıdadır.
- İçeriğinde bolca silikat minerali bulundurur.
- Metamorfizma sürecinde yüksek sıcaklıklara maruz kalsa da erime işlemi gerçekleşmemektedir.
- Talk, kyanit gibi türleri ekonomik açıdan değerli görülmektedir.
- Dünyadaki karasal yüzeyin yaklaşık %12’si metamorfik kayaçlardan oluşmaktadır.
- Metamorfik kayaç oluşumu uzun bir jeolojik süreç olarak değerlendirilmektedir.
Metamorfik kayaçların en ilginç özelliklerinden biri ise, başkalaşım öncesi kayacın yapısına hem benzer hem de farklı özellikler gösterebilmesidir.
Başkalaşım Kayaçları Örnekleri
Başkalaşım kayaçlarının; başkalaşım sürecinde etkilendiği kimyasal ya da fiziksel olaylara, bu olayların etkilerine ve şiddetlerine göre çeşitlendiği görülmektedir. Kimi başkalaşım kayaçlarında metamorfizma derecesi düşükken kimilerinde oldukça yüksektir. Sleyt metamorfizma düzeyi düşük kayaçlar arasında sayılırken Gnays ise yüksek metamorfizma derecesine sahiptir. Metamorfizma derecesi aynı zamanda kayacın rengini, sertliğini gibi özellikleri de belirler.
Tanınan diğer başkalaşım kayaçları:
- Şist
- Fillit
- Elmas
- Mermer
- Kuvarsit
- Antrasit
- Hornfels
- Migmatit
- Milonit gibi kayaçlardır.
Metamorfik kayaçlar yapraklanmalı ve yapraklanmasız olmak üzere iki farklı tip dokuda incelenir.
Eğer yeryüzünün eserleri hakkında bilgi edinmekten hoşlanıyorsanız Dünyanın En Pahalı Maddeleri başlıklı yazımıza da bir şans verebilirsiniz.
