Amerikan Psikoloji Derneği’ne göre hafıza, algı, dikkat, dili kullanma, problem çözme, düşünme ve karar verme gibi faaliyetlerin zihinsel biliş süreçlerinin incelenmesine bilişsel psikoloji denir. Diğer yandan “Bilişsel psikoloji nedir?” konu başlığı altında, insan zihninin çevresinde yaşananları anlamaya, indirgenmeye, anlamlandırmaya ve  uyum sağlamaya yönelik yaptığı işlemlerin tamamı da göz önünde bulundurulur.

Biliş Nedir?

Biliş, algıdan öğrenmeye, dikkatten problem çözmeye kadar zihnin anlamaya yönelik yaptığı işlerin tümüdür. Algı, dikkat, bellek, öğrenme, problem çözme kavramları şu şekilde açıklamak mümkündür: 

Bilişin temel basamağını oluşturan algı, beynin dış dünyamızdaki beş duyu organımızla algılayabildiğimiz sinyalleri alıp kendi sinyallerine çevirmesiyle açıklanmaktadır. Böylece, bir limona baktığımız zaman limonun görülmesi koklanması gereken bir şey olduğunu anlayıp, kaydetme yorumlama kısmına duyumsama; anlamlandırma kısmına algı denmektedir.  

Kısacası algı, önceki bilgi ve faaliyetlerimize dayanarak duyuları anlamlandırmaktır.

Biliş konusuna istinaden diğer kavramlarsa bu şekilde açıklanabilir: 

• Dikkat, belli uyarıcılara odaklanma yeteneğidir. Bilgiyi kısa süreli bellekte kaydeder, gerekli olduğunda uzun süreli bellekten çağırır.
• Hafıza ya da bellek ise öğrenilmiş ya da deneyim elde edilmiş konuları, bunların geçmişle ilgisini bilinçli olarak zihinde saklama kapasitesidir. Kısa süreli, uzun süreli ve duyusal bellekten oluşmaktadır.
• Öğrenme, bir becerinin, davranışın ya da bilginin kazanılmasıdır. Birbirine bağlı olarak bulunan nöral bağların yeniden kurulmasıyla gerçekleşir.
• Problem çözme ise birtakım stratejiler kullanarak pratik deneyimleriyle düşünce faaliyetlerini üst düzeyde kullanmaktır.

  Bilişsel Psikolojinin Tarihçesi

Wilhelm Maximilian Wundt, psikolojinin felsefeden ayrılmasını sağlayan ve modern psikolojinin kurucularından biridir. 1879’da ilk psikoloji deneyinde laboratuvar ortamında fizyologların uygulamalarıyla bilişi ögelerine ayırır. Wundt, laboratuvar ortamında deneyleriyle nörofiziksel nedenselliği mental nedensellikten ayırarak duyum, algı ve dikkat gibi basit süreçlerin özlerine ayrılabileceğini, zihinsel süreçlerden hafıza ve öğrenmenin deneysel yöntemlerle ayrılamayacağını savunmuştur. Bu süreçlerin ise sosyologların ve antropologların deneysel olmayan yöntemlerle araştırması gerektiğini vurgulamıştır.

Wundt ve arkadaşları içebakış yöntemiyle bilincin özlerini araştırdıkları deneyler sonucu deneydeki katılımcıların duygu durumlarını nasıl yorumladıklarını araştırmıştır. Devam eden süreçte bilgi işlem modelinin ilk araştırmalarında da bilişin temelinde olan dikkatin, zihinsel sürecin sınırlı kapasitesinin sonucu olduğu vurgulanmıştır. William James “Ancak dikkat ettiğim şeyler zihnimi biçimlendirir, seçici ilgi olmasa deneyim bir karmaşadan başka bir şey olmazdı.” diyerek buna katkı sağlar ve düşünmeyi beyin fonksiyonlarının temeli olarak görür.

“Her aşamada bilginin dönüştürülmesini sağlayan, vücudun 1,5 kg ağırlığındaki bir yapı, nasıl oluyor da tüm vücudu idare etmektedir?” Bu soru beynin işlevlerinin incelenmesinde ve bilişsel psikolojinin temel dayanaklarında karşımıza çıkmaktadır.

Sonraki yıllarda nadir çalışmalar olsa da 2. Dünya Savaşı sonrasında sinyali algılama, işleme, bilgi kodlama ve iletişim üzerine yapılan çalışmalar yapılmıştır.  Bu süreç bilişsel psikolojinin yapı taşı haline gelmiştir.

Bilişsel psikoloji nedir? gibi sorularımıza cevap olarak kendi günlük yaşantılarımız örneklerini vermiştik. Kararsızlık Neden Olur? Nasıl Yenilir? gibi bir problemi aşarak kendimizi daha da geliştirebilmemiz mümkün. Detaylar için yazımıza göz atabilirsiniz.

Bilişsel Psikoloji Temel Yaklaşımları

Bilişsel psikoloji dört yaklaşımı temel alır:

• Deneysel Psikoloji, insan ve hayvanların günlük hayat davranışlarını, davranışların altında yatan nedenleri ve süreci ele alır. Doğa bilimleri çerçevesinden gözlemleri test etmeye ve deneyimlemiş olmaya odaklanmıştır. 
• Bilişsel Nöropsikoloji, insanı anlayabilmek için beyin fonksiyonlarıyla bilişsel süreçleri birlikte inceler. Nörolojik bozuklukları olan kişileri inceleyerek bilişsel sorunlar üzerinde odaklanır.
• Sayısal Bilişsel Bilim, beynin işlevini, nöral bağlarla verdiğimiz tepkilerin sayısal modellemeler kullanılarak açıklanmasıdır.
• Bilişsel Sinirbilim, beyindeki belirli bir kortekste meydana gelen hasarın ilişkili olduğu zihinsel süreçlerle bağlantısını incelemektedir. Dikkat, karar verme, öğrenme, hafıza gibi birçok süreçten bahsedebiliriz. 

Bu dört temel yaklaşım, insan davranışları aracılığıyla bilimsel sonuçları kanıtlar nitelikte çalışmalar yapmayı hedeflemektedir.

Bilişsel Psikoloji Çalışma Alanları

Bilişselci psikologlar, bilişsel süreçleri anlamak için ölçülebilir ve gözlemlenebilir zihinsel faaliyetleri ele alırlar. Alzheimer hastalığı, hafıza kaybı, konuşma ve dil bozuklukları, öğrenme güçlüğü ve çeşitli psikolojik rahatsızlıklar için bilişsel terapiler uygulamaktadır.

Özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde, hastanelerde çalışabilirler. Çoğunluğu bir alan üzerinden üniversitelerde akademisyen olarak çalışabilirler. Son yıllarda robotik alanında çalışan mühendislik firmaları bilişsel psikologların çalışma alanlarına eklenmiştir.