Biruni, bugünkü Özbekistan topraklarında doğmuş bir İslam bilginidir. İslam felsefesine ve dünya mirasına damgasını vurmuş Biruni dünyanın şekli ile ilgili görüşleri hem bilimin gelişmesine katkıda bulunmuş hem de birçok filozofa ilham kaynağı olmuştur.
İslam Rönesansı adı verilen dönemde yaşamış Biruni, bir polimattır. Diğer adıyla hezarfen şeklindeki bu sıfat, birden çok alanda uzmanlık derecesinde bilgi sahibi olan insanlara verilir. İşte Biruni, tarihte eşine ender rastlanan bir düşünürdür. Coğrafya ve tarih konusunda yaptığı çalışmalarla bilinse de uzmanlıkları arasında matematik, doğa bilimleri ve astronomi bulunmaktadır.
Dünya’nın Şekli Konusunda Farklı Fikirler
Bugün uzay çalışmalarına hız verilmesi, esasında insanlığın gökbilim konusundaki dinmeyen merakından kaynaklanır. Bu yüzden tarih boyunca düşünürler, bu konuda araştırmalar yapmış ve toplumlar bu araştırmalara inançlarıyla etkileşimli olarak tepkiler vermiştir.
Filozofların dünyanın şekli konusundaki çalışmalarının topluma mal olmaması büyük oranda bu bilginin düşünce dünyasından kaynaklanmaktadır. Antik dönemde de bugünkü verilere yakın bilgilere ulaşılmış ancak sıradan halk çok geç döneme kadar bu konuda düşünmeden yaşayacaktır.
Biruni dünyanın şekli ile ilgili yaptığı çalışmalar öncesinde, konuyla ilgili ortaya atılan fikirler aşağıdaki gibidir:
- Babiller dünyanın denizde yüzen bir tepsiye benzediğini,
- Mayalar yüzen bir timsah olduğunu,
- Hititler okyanusta yüzen bir kaplumbağanın üstünde duran dört filin taşıdığı bir küre olduğunu,
- Presokratik Yunanlar etrafını bir nehrin sardığı düz tepsi şekline sahip olduğunu düşünürdü.
Pisagor, bilinen anlamda dünyanın yuvarlak olduğu teorisini ortaya atan ilk kişidir ve ondan iki yüzyıl sonra Aristoteles, gözlemleri aracılığıyla bunu kanıtlamıştır. Biruni’nin eserlerinden de Aristoteles’i bildiğini ve çalışmalarında Aristoteles’ten yararlandığını anlayabiliyoruz.
Biruni’nin Astronomi Açısından Önemi
Biruni’yi yalnızca dünyanın yuvarlaklığı konusunda sınırlandırarak yorumlamak, yanlış bir yaklaşımdır. Dünya, Biruni’den önce de birçok kez yuvarlak olarak tanımlanmıştır. Bu sebeple böyle bir anlam kayması, bu düşünürün büyüklüğünü ve ‘Biruni dünyanın şekli ile ilgili neler yapmıştır?’ sorusunun cevabını anlamayı zorlaştıracaktır.
Biruni’den önce birçok düşünür bin yılı aşkın süre boyunca dünyanın şekli hakkında gerçeğe yakın teoriler üretmiş ya da gözlemlerle bunu kanıtlamıştır. Bu durum, yüzlerce yıl da sürmeye devam etmiştir. Biruni’yi önceki ve sonraki diğer düşünürlerden ayıran konu, meselenin Dünya’nın “ekliptik eğimin değeri” olmasıdır.
Söz konusu terim “yuvarlaklık oranı” olarak da tanımlanabilir. Biruni’nin ulaştığı verilerin modern ölçümlere ne kadar yakın olduğu görüldüğünde, kendisinin değeri daha iyi anlaşılabilir. Biruni 995 yılında ekliptik eğim değerini 23 27’ olarak bulmuştur. 1950 yılında ancak kanıtlanabilen 23 26’.7 değerine en yakın olan bu oran, onu tüm bilginlerden ayırmaktadır.
Çağının çok ötesinde olan Biruni saygınlığını tüm dünyaya kabul ettirmiş bir bilim adamıdır. Eserleri çok sayıda dile çevrilmiş, daha sonra Avrupa’ya ulaşacak İslam Rönesansında ses getirmiş ve sayısız düşünüre ilham vermiştir.
Dünyada önemli bir iz bırakmış bilim adamları ve onların dünyanın şekli ile ilgili görüşleri hakkında daha fazla bilgi almak için “Pisagor’un Dünyanın Şekli ile İlgili Görüşleri” başlıklı yazımıza göz atabilirsiniz.