İktisat veya ekonomi bilimi, sonsuz insan ihtiyaçlarının mevcut kıt kaynaklarla karşılanmasını araştıran bir bilim dalıdır. Bu bilim dalında da tıpkı diğer bilimlerde olduğu gibi metodoloji problemi bulunmaktadır. “Ekonomi biliminin yöntemleri nelerdir?” sorusu “iktisadi metodoloji” araştırmasıdır. Bu metodoloji araştırmasında çeşitli yöntemler karşımıza çıkar. Metodoloji kavramını incelemeden önce ise ekonominin ne olduğuna cevap verebilmek gerekmektedir.
Ekonomi Nedir?
İnsan ihtiyaçları; çağa, gerekliliklere ve yeniliklere bağlı olarak her geçen gün artmakta ve çeşitlenmektedir. Bunun yanı sıra insan ihtiyaçlarını karşılayan kaynaklar ise aynı hızla arttırılamazlar. Ayrıca kaynakları gün geçtikçe çeşitlendirmek de ne yazık ki mümkün değildir. Öyle ki toprak gibi temel bazı üretim faktörlerinin miktarı hiç arttırılamamaktadır.
İhtiyaç-kaynak dengesinde bir tarafta insanların sonsuz ihtiyaçları varken diğer tarafta ise çeşitlendirilmesi her zaman mümkün olmayan sınırlı kaynaklar vardır. Bu bağlamda iktisat veya ekonomi bilimi, mevcut kaynaklarla insan ihtiyaçlarının en iyi şekilde karşılanmasını araştırmaktadır.
İhtiyaçların zamanla çeşitlenmesi ile yeni kaynak arayışları ve kaynakların doğru kullanımı gibi problemler de karşımıza çıkmaktadır. “Ekonomi biliminin yöntemleri nelerdir? Ekonomi biliminin temelini ne oluşturur?” gibi soruları soran herkes ihtiyaç ve kaynak dengesiyle karşı karşıya gelecektir. Çünkü ekonomi bilimi, en temelde bu ihtiyaç-kaynak dengesini sağlamanın çeşitli yollarını araştırmaktadır.
Ekonomi Biliminin Yöntemleri
İktisat veya ekonomi en temelde sosyal bir bilim dalıdır. Bu da bu bilim dalında, diğer sosyal bilimlerde olduğu gibi laboratuvarlarda deneyler yaparak sonuca ulaşılmadığının ifadesidir. Ekonomi biliminde sonuç alınacak laboratuvarlar bireylerden ve bütün toplumdan oluşmaktadır.
Toplumun ve bireylerin bir laboratuvarda gibi değerlendirildiği iktisat, iki temel bölümden oluşmaktadır. Bunlar:
- Mikro İktisat
- Makro İktisat’tır.
Mikro iktisat, bireylerin, firmaların iktisadi davranışlarını inceleyerek sonuca ulaşmaktadır. Makro iktisat ise meseleyi daha kapsamlı ele alarak ekonomideki çeşitli toplam büyüklükleri inceler.
Ekonomi biliminde değerlendirmelerde ve incelemelerde bulunurken iki analiz türüne başvurulmaktadır. Bunlar ise:
- Statik Analiz
- Dinamik Analiz’dir.
Statik analiz, ekonomik bir olayın diğer değişkenleri sabit kabul edilerek belirli bir andaki durumunun incelenmesine verilen isimdir. Birden fazla statik analiz yapılması da ekonomi biliminde mümkündür. Bu tür statik analizlerin değerlendirilmesi ise karşılaştırmalı statik iktisadi adını alır. Dinamik iktisadi analizde ise, iktisadi bir olayın zaman içerisindeki değişimi incelenmektedir.
İktisadi analiz gerçekleştirilirken teoriden veya pratikten hareket edilerek de sonuca ulaşılmaya çalışılmaktadır. Bu durumda ise karşımıza:
- Pozitif İktisat ve
- Normatif İktisat çıkmaktadır.
Pozitif iktisatta, mevcut ekonomik durum incelenir ve olaylar arasında neden sonuç ilişkisi kurulur. Normatif iktisatta ise, pozitif iktisatta bulunmayan teorik süreçlere, örneğin, değer yargılarına da yer verilmektedir.
Bu anlamda, normatif iktisat, mevcut durum hakkında neden sonuç ilişkisi oluşturmaktan ziyade, geleceğe yönelik değerlendirmelerde bulunur. Normatif iktisatta, toplumsal refahın artabilmesi için neyin gerekliği olduğu tartışılır.
Ekonomi biliminde olay ve durumlar değerlendirirken ise çeşitli bilimsel yöntemler kullanılmaktadır: bunlar ise:
- Karma Yöntem,
- Betimleyici Analiz,
- Tümdengelim,
- Tümevarım’dır.
Ekonomi Biliminde Temel Ekonomik Sistemler
Ekonomik sorunların çözümü araştırılırken üç temel iktisadi sistemden bahsedilmektedir. Bu iktisadi sistemler;
- Kumanda ekonomisi,
- Serbest piyasa ekonomisi,
- Karma ekonomi başlıkları altında değerlendirilmektedir.
Kumanda ekonomisi sisteminde, üretim faktörlerinin kamulaştırılmasından bahsedilmektedir. Bu anlamda, toplumdaki gelir adaletsizliğinin giderilmesi amaçlanarak üretim faktörleri kamuya ait hale getirilir. Karışıklığın önüne geçmek amacıyla ise merkezi otoritenin güçlenmesi söz konusudur.
Bu tür ekonomik sistemlerde ne üretileceği, ne zaman üretileceği, nasıl üretileceği ve kimler için üretileceği sorularının cevaplarını merkezi otorite vermektedir. Üretim de bu sisteme göre gerçekleştirilir.
Serbest piyasa ekonomisinde ise üretim faktörlerinin mülkiyeti sermayedarlar arasında serbest bırakılmıştır. Serbest piyasa ekonomisinde ne üretileceği, ne zaman üretileceği, nasıl üretileceği ve kimler için üretileceği sorularının cevabı piyasadaki arz ve talep koşullarına göre belirlenir.
Karma ekonomi denilen ekonomik sistemlerde ise hem kumanda ekonomisinin hem de serbest piyasa ekonomisinin çeşitli özellikleri bir arada görülebilir. Günümüz ekonomilerinde en çok rastlanan ekonomik düzen karma ekonomik sistemlerdir.
Karma ekonomi modelinde üretim faktörleri mülkiyeti üzerinde kumanda sistemine benzer bir şekilde sınırlama yoktur. Ancak gerekli durumlarda devlet ekonomiye müdahale etme hakkına ve gücüne sahiptir. Devlet ekonomide gerek üretici gerekse tüketici konumunda olurken, gerekli gördüğü durumlarda piyasayı düzenleyici bir işlev görmektedir.
Eğer ekonomi bilimi ile yakından ilgileniyorsanız bir başka ekonomik terim ile alakalı olan Merkantilizm Nedir? Merkantilizm Özellikleri Nelerdir? başlıklı yazımıza da göz atabilirsiniz.