Hayatta olduğu gibi felsefede de her zaman anlatılar tamamen olumlu içeriklere sahip değildir. Kimi zaman yazar veya filozoflar belirli bir olayı ve durumu daha görünür hale getirmek için çeşitli anlatı yöntemlerine başvurmuştur. Bunlardan en önemlisi de istenmeyen ütopyalar veya diğer adıyla distopyalardır. Distopyalar hakkında daha detaylı bilgi edinmek için İstenmeyen Ütopyalar: Felsefenin Korku Unsurları konusuna beraber göz atalım.
İstenmeyen Ütopya Nedir?
Distopya veya istenmeyen ütopya, genellikle gelecekte veya bilinmeyen bir zamanda geçen, istenmeyen bir sosyal düzeni betimleyen anlatıdır. Bu yüzden böyle bir kurguya anti-ütopya veya korku ütopyası da denir. Distopik hikayelerin yazarları genellikle geleceğe dair karamsar bir vizyon aracılığıyla belirli konuları daha görünür hale getirmeye çalışırlar.
Ütopya ise kelimenin gerçek manasıyla, “olmayan bir yer”i tanımlamaktadır. Felsefi ve edebi ütopyalar genellikle iyi örgütlenmiş bir devlet veya ülkenin hayallerini yansıtmaktadır. Ütopyalar genellikle toplumun refah içinde olduğu mükemmel düzenleri anlatmaya çalışır. Bununla birlikte istenmeyen ütopyalarda ise genellikle baskıcı bir yönetim biçimi bulunur.
İstenmeyen ütopyalarda toplumun içinde bulunduğu kaos ve karanlık sebebiyle bireyler de olumsuz etkiler altındadır. Baskıcı yönetim, dünyanın gidişatı veya diktatör eğilimler toplumu bir buhrana sürüklemiştir. Var olan çarpık sosyal düzen tüm insanların yaşamını doğrudan etkilemektedir. Kimi zaman ise bu etkinin yıkıcı varlığı dahi toplumun kanıksadığı bir gerçeğe dönüşmüştür.
Kapitalizm veya hakikat-sonrası gibi olgular üzerine çalışan bazı filozoflar için içinde bulunduğumuz düzen distopik bir ifadeyle ortaya çıkmaktadır. Bu anlamda Baudrillard gibi sosyologların felsefi metinleri dahi distopik bir ifadeye bürünmektedir.
İstenmeyen Ütopyaların Tarihi
Distopik anlatıların edebiyat ve felsefede kendine yer bulması sanayi çağında başlamıştır. Doğa bilimlerindeki ve teknikteki ilerlemeyle birlikte yeni sorular ve sorunlar belirmeye başladı. İlerlemeye inananlar bile başlangıçta teknik olanaklar ile ilgili şüpheli yaklaşımlar içindeydiler. Bu da zaman içinde şüphelerin edebiyat ve felsefede kendisine distopik anlatı olarak yer bulmasına neden olmuştur.
İstenmeyen ütopyalarda ilk yaklaşımlar E.T Hoffmann ile filizlenmeye başlamıştır. Ardından Mary Shelley’in Frankenstein ya da Prometheus metni de modern distopyalara öncülük eden eser olmuştur. Ancak distopya kelimesinin ilk kullanımında filozof John Stuart Mill karşımıza çıkmaktadır. Mill, istenmeyen ütopya ya da korku ütopyası anlamında distopya terimini kullanmıştır.
İstenmeyen Ütopyaların Özellikleri
Distopik anlatılardan beslenen birçok film ve edebi eser, aşağıdaki özelliklerden bazılarını sergilemektedir:
- Anlatılar genellikle, bir savaş, devrim, ayaklanma, demografik çarpıklıklar, doğal afet veya iklim değişikliği hakkında hikayelerden beslenir.
- Toplumdaki kaosa ve çarpık düzene rağmen tüm olanları sorgulayan ve yanlışlığı sezen bir kahraman bulunur.
- Distopik anlatı her ne kadar olağandışı olayları betimlese de bilindik unsurlar kullanılmaktadır.
- Yazarlar, toplumsal eğilimler hakkında kendi endişelerini ve eleştirilerini ifade etmek için distopyaları etkili bir şekilde kullanabilirler.
- Distopik kurgu genellikle çözümsüz bir atmosfer çizmektedir. Olaylar, olumlu sonuçlara bağlanmaz ve hikaye genellikle mutlu sonlarla bitmez.
Bu ve benzeri faktörler distopik anlatıyı şekillendiren detaylardır. Ancak her zaman her anlatının benzer motiflere sahip olması gerekmez.
Edebiyat Tarihinde İstenmeyen Ütopyalar
Hemen hepimiz sinemadan veya edebiyattan distopik hikayelere aşinalık duyarız. Wachowski kardeşlerin bu anlamda anlatı dünyasında epey katkısı olduğu söylenebilir. Örneğin Matrix veya V For Vandetta gibi filmler beyaz perdenin en ünlü distopik anlatılarındandır. Bununla birlikte edebiyat dünyasında da oldukça popüler hale gelmiş ve sevilmiş hikayeler bulunmaktadır.
İstenmeyen ütopyaların genel karakteristiği göz önüne alındığında bu kadar sevilmesi ve takip edilmesi kulağa ilk başta garip gelebilir. Çünkü tüm hikaye tamamen umutsuz ve karanlık bir atmosfer çizmektedir. Buna rağmen milyonlarca insan tarafından bu hikayelerin benimsenmesinin nedeni belki de var olan gerçekliği mercekle yeniden sunuyor olmasıdır. İnsanın karanlık tarafını, sistemin yıkıcı ve kaotik yapısını yansıtan hikayelerde hepimiz kendimize ve dünyamıza ait bir şeyler bulmaktayız.
Son zamanlarda oldukça popüler hale gelen ve esasında distopik bir anlatı olan Squid Game de karanlık anlatıların ne derece sevilebildiğinin ispatı niteliğindedir. Kim bilir belki de yazar ve yönetmenler bu anlatıların topluma nasıl nüfuz edeceğine oldukça hakim kimselerdir.
En Önemli İstenmeyen Ütopyalar
Distopik anlatılara dair sorgulamaları bir kenara bırakıp edebiyat tarihinin en meşhur istenmeyen ütopyalarına gelecek olursak bizi dolu dolu bir liste bekliyor olacak. İşte tarihin en önemli istenmeyen ütopyaları:
- Labirent – James Dashner
- Efendi Uyanıyor − H.G.Wells
- Biz − Yevgeniy İvanoviç Zamyatin
- Bin Dokuz Yüz Seksen Dört − George Orwell
- Ben − Ayn Rand
- Cesur Yeni Dünya − Aldous Huxley
- Fahrenheit 451 − Ray Bradbury
- Damızlık Kızın Öyküsü − Margaret Atwood
- Demir Ökçe − Jack London
- Uyandığında − Hillary Jordan
- Uyumsuz − Veronica Roth
- Swastika Geceleri − Katharine Burdekin
- Hayvan Çiftliği − George Orwell
- Karanlık Zihinler − Alexandra Bracken
- Son Ada − Zülfü Livaneli
- Lanark − Alasdair Gray
- Körlük – Jose Saramago
- V For Vandetta – Alan Moore
Bunlara ek olarak sinema tarihinden de pek çok distopik anlatı örneği verilebilir. Aynı zamanda Körlük, V For Vandetta, Uyumsuz ve Fahrenheit 451 gibi eserler, beyazperdeye de uyarlanmış başarılı yapımlar arasındadır.
Felsefe içeriğimizi beğendiyseniz “Bilgi ve Öz Bilinç Nedir?” yazımızı da göz atabilirsiniz.