Felsefede kavramları ilişkilendirmek her zaman etkili bir metot olmuştur. Bu yüzden meta-etik’i incelerken önce etikten başlamamız isabetli olacaktır. Etiğin bir anabilim dalı olduğunu kabul etmek de kavramların anlaşılmasını kolaylaştıracaktır. Tutum, biçem ve sorgulama yöntemleri etik özellikleri arasında yer almaktadır. Ahlakı, doğruyu ve hayatı algılarken saydığımız özellikleri ilke edinmek, etiğin yapı taşıdır. Daha basit bir tabirle etik; herhangi bir konuyu düşünürken ve tartışmak için ele alırken tarafsız bir tutum sergilemek olarak düşünülebilir. Bu yazımızda “Meta-etik nedir?” ve “Meta-etik çözümleme nasıl yapılır?” sorularının yanıtlarına odaklanacağız.
Meta-etiği araştırırken, etik ile bağlantısını çözmek, kavrama açısından yardımcı olacaktır. Kısaca özetlemek gerekirse meta-etik; etiğin duygu ve tutumdan öteye geçemeyeceğini vurgulayarak, bir karar verme üssü olmadığını öne sürmektedir. Meta-etik, etiğin özünü ve doğasını bozmadan anlamlandırmaya çalışır.
Meta-Etik Nedir?
Meta-etik, etiğin dörde ayrılan yaklaşımlarından biridir. Liste halinde baktığımızda, etiğin dört yaklaşımı şunlardır:
- Meta-etik
- Normatif etik
- Tasviri etik
- Uygulamalı etik
Meta –etik, uygulamalı etiğin tersi bir yaklaşımdır. Ancak, etik üstüne çalışırken diğer tüm yaklaşımları da göz önünde bulundurmak ve onlardan faydalanmak önem taşır. Örneğin uygulamalı etik, praksis alabilmek için meta-etiğe ihtiyaç duymaktadır.
Daha fazla meta-etik tanımlaması yapmak ve konuyu basitleştirmek gerekirse, iyi ve kötünün etik açısından önemini kavramak için meta-etik yaklaşımı kullandığımızı örnek olarak gösterebiliriz. Etik kavramını daha fazla açıklamak, meta-etiği de anlamayı kolaylaştıracaktır. Bu sebeple, etiğin diğer kollarından normatif etiğe açıklık getirmek gereklidir.
Normatif Etik Nedir?
Normatif etiğin ne olduğunu kavramak, meta-etiğin ne olup ne olmadığını anlamamıza yardımcı olur. Normatif etik, daha çok Immanuel Kant ile özdeşleşen ve determinizm olarak da ifade edebileceğimiz belirlenimciliği esas alır. Pragmatizm, yani faydacılık akımı ile yüzeysel olarak eş değerde görülebilir.
Normatif etik yaklaşımında amaç toplumun çıkarlarına göre hareket etmeyi esas alır. Ancak kişinin kendi çıkarlarını, hedeflerinde ve eylemlerinde öne koyması olarak da özetlenebilir. Çoğulcu haz olarak adlandırılan ve bir tür demokratik seçim olarak addedebileceğimiz normatif etik, zamanla heteronormatif yanılsamalar gibi güçlünün çıkarına olan bir duruma evrilmiştir.
Meta-etik, normatif yaklaşımların ahlaki yargı ve kavramlarını çözümlemektedir. Bu çözümlemenin sebebi, normatif etiği kritisize edebilecek verilere sahip olmaktır. Meta-etik karşı durduğu diğer yaklaşımları inceler ya da eleştirirken, her zaman ilk ilkeleri üstüne yoğunlaşır. Çünkü normatif yaklaşımlar, sahip oldukları ilk ilkelerin yozlaşmış bir türünü temsil etmektedirler.
Normatif Etiğin İçinde Bulunan Yaklaşımlar
Etik bilgi kaynağını farklı şekillerde sunmak mümkündür:
- Deneyimciler
- Sezgiciler
- Rasyonalistler
Bu üç gruptan yalnızca rasyonalistler, meta-etik kavramına benzer bir yaklaşım sürmektedirler. Sezgiciler ve deneyimciler ise içsel yollarla etiği kavrama çabasındadırlar.
Meta-Etikte Görüşler
Meta-etiği açıklarken bu kavramı farklı şekillerde ele alan yaklaşımlardan da bahsetmek gerekir. Bunlardan ilki, metafizik kavramını etik anlayışa göre yeniden tanımlamak adına çalışan ve meta kavramını bir alan olarak tanıyan felsefecilerdir. Bu grup insanlar, etiği felsefe alanı olarak gördüğünden, metafiziğin realizmle çelişen kısımlarını ayrıştırmaya çabalamaktadırlar.
Bir diğer yaklaşımcılar da meta-etik üstünden bir etik anlayışı geliştirmek istemektedirler. Meta-etik çözümlemeler sonucu ulaşılan bilgilere dayanan bir etik geliştirirken de ulaşılmış sonuçları yalnızca düşünselliğin başlangıç noktası olarak ele alırlar.
Diğer yaklaşımlar ise, etiği bilgisel bir veri olarak temellendirmek için meta-etikten faydalanmaktadırlar. Meta-etikten yararlanarak etiğin anlam ya da temellendirmek üstünden sorgulanmasını sağlamayı amaçlamaktadırlar.
Meta-Etik Çözümleme Nedir?
Kısaca ahlaki durumların çözümlemesini yapmak olarak adlandırılabilir. Meta-etik çözümleme, etiğin değişkenliğini ortadan kaldırmayı amaçlar. Bunu da dil yoluyla gerçekleştirmektedir. Herhangi ahlaki bir durumu, yalnızca ahlaki yargılar kullanılarak açıklamak ‘eptimem’ olarak açıklanır.
Bir önerme olarak eptimem, etik açısından bir yargıya varılması için yetersiz kalır. Ancak, aynı duruma meta-etik bir çözümleme getirmek, ahlaki yargılardan sonuçla çıkartılarak yapılmadığından ve realizmi ele aldığından, herkesçe kabul edilebilir bir olgu haline gelir.
Meta-Etik Çözümleme Nasıl Yapılır?
Meta-etik çözümleme, konuyu herkesçe kabul edilebilir kılmak için mantığı devreye sokar. Anlamlandırma yöntemi ile en çıkar sağlanabilen ve tek faydacı yolu açığa çıkarır. Son olarak, meta-etik çözümlemeyi örneklendirerek yazımızı sonlandırabiliriz:
Meta-Etik Ölüm-Kalım Örneği
Bir çölün ortasında, aç ve susuz kalan bir birey mevcuttur. Bu birey X ile ifade edebiliriz. Bu çölün kenarından arabası ile geçen farklı bir birey daha var. Bu kişiyi de Y olarak isimlendirelim. Y kişisi, X’i arabasına almazsa, X ölecektir. Bu durum Y’nin hayatında herhangi bir durumu değiştirmez. Y’nin X’i arabaya alması için gerekli sebebi etik olarak açıklamak için meta-etik’e ihtiyaç duyarız. Ahlaki yargılara saplantılı şekilde X’e yardım etmek için vicdanı öne sürebilirdik. Ancak bu durumda, herkesçe kabul edilebilir bir sonuca varamazdık.
X’in öldüğü ya da yaşadığı ve Y’nin yoluna tek ya da X ile devam ettiği birçok senaryo içerisinden tek anlamlı fark yaratanı, Y’nin yola X ile devam ettiği seçenektir. Bu durum, herkesçe kabul edilebilir olduğundan etiğin değiştirilemez şekilde ele alınmasını destekleyebilir. Meta-etik çözümleme, budur.