Etimoloji ile ilgili çalışmalar, pek çok bilimsel alanda destekleyici bir alan oluştururlar. Bir tür etimoloji çalışması olarak değerlendirilen onomastik de diğer disiplinlerle ilişkili değerlendirilebilmektedir. Bu konuyu daha yakından incelemek için “Onomastik nedir? Onomastik tarihe nasıl yardımcı olur?” sorularına cevap arayacağız.
Onomastik Nedir?
Dilbilim alanının bir alt kolu olarak değerlendirilen onomastik isimlerle ilgilenen bir disiplindir. Bu isimler, kişi ve mekân isimleri vb. gibi özel isimlerdir. Onomastik, özel isimlerin kökenlerini, dağılımlarını ve çeşitlerini inceleyen bir disiplin olarak da bilinir.
Bir dilbilimci olan Carole Hough’a göre ise onomastik hem eski hem de genç bir disiplin sayılır. Dilbilimcinin bu ifadeyi kullanmasının sebebi disiplinin Antik Yunan’a dayanan kökenidir. Bu dönemden beri isimler, incelemeye değer bir konu olarak görülmüştür. Çünkü dil, insanların birbirleriyle iletişim kurma biçimine ve dünyayı nasıl algıladığımıza ışık tutmaktadır.
Onomastiğin bir disiplin olarak yeni kabul edilmesinin nedeni ise yeni sistemleşmesidir. 20. Yüzyıl içinde başlayan gelişme günümüzde de devam etmektedir. Bu sebeple onomastik, hala gelişmekte olan bir disiplin olarak değerlendirilmektedir.
Onomastik disiplininde önemli olan isim araştırmalarında belirli yöntemlere başvurulmasıdır. Zaten disiplinin bir bilim olarak değerlendirilmesinin nedeni de bilimsel yöntemlerle çalışma ilkesidir. Herhangi bir isim, tüm boyutlarıyla bilimsel açıdan ele alınmaktadır.
Onomastik Alt Kolları Nelerdir?
Onomastik, isimlerin ve isimlendirme sistemlerinin incelenmesini gerektirir. Disiplin, ‘isim’ anlamına gelen Yunanca onoma kelimesinden türetilmiştir. Avrupa dillerinde bulunan “name” veya “nom” da aynı kökten gelmektedir. Onomoastiğin incelediği isimler, özel isimlerdir. Dünya dillerinin çoğunda özel isimler büyük harfle yazılır. Bunların hepsi onomastiğin bir parçasını oluşturur.
Onomastiğin kategorileri çok çeşitlidir ve birbirleriyle ilişkilidir. Sosyoloji, antropoloji, ekonomi gibi farklı disiplinler de onomastikle ilişki içerisindedir. Örneğin günümüz dünyasını etkileyen, marka isimleri de güçlü bir kategori oluşturuyor.
Yer isimleri incelemeleri diğer bazı disiplinlerle yakından ilişkilidir. Örneğin coğrafya, tarih ve ilgili disiplinlerde araştırmalar yapıldığında isimlendirme önemli bir konu olarak gündeme gelebilir. Kişisel isimlerin dahil olduğu çalışmalar ise şecere, sosyoloji ve antropoloji ile ilgilidir. Kısaca isim incelemeleri, diğer pek çok disiplinle doğrudan ilişkili olduğu için önemlidir. Bu nedenle onomastiğin pek çok alt kolu olduğu söylenebilir:
- Toponim (Yer İsimleri İncelemeleri)
- Antroponim (Kişi İsimleri İncelemeleri)
- Hidronimi (Su Kaynak İsimleri İncelemeleri),
- Etnonimi (Topluluk İsimleri İncelemeleri)
- Kosmonimi (Göksel Cisimler İsimleri İncelemeleri)
- Teonimi (Dini veya Mitolojik İsimler İncelemeleri)
- Zoonimi (Hayvan İsimleri İncelemeleri)
Bunlara ek olarak karakterinim ise başka bir alt disiplindir. Karakterinim, edebi olarak kurgu karakterlerin isimlerini incelemektedir. Onomastiğin bu kategorilere eklenecek başka alt kolları da bulunmaktadır. Tüm özel isim incelemeleri onomostik başlığı altında değerlendirilmektedir.
Onomastik Neden Gereklidir?
Tüm semavi dinlerde kelimeler ve isimlendirmeler önemli bir konu olarak ön plana çıkmaktadır. Örneğin, Adem’in varlıkları isimlendirme özelliği nedeniyle övüldüğü bilinmektedir. İnsan, bir anlamda adlandıran canlıdır.
Herhangi bir şeyi isimlendiriyor olmak ünlü filozof Kierkegaard’a göre onu sınırlandırmaktır. Her ne kadar kulağa olumsuz bir şey gibi gelse de sınırlandırmak araştırmak için önemli bir başlangıçtır. Bir şeye isim vermek, onu mercek altına almayı ve anlamayı kolaylaştırır. Örneğin herhangi bir insandan bahsetmek daha genel bir aktivite iken özellikle bir insandan bahsetmek anlam açısından daha kuşatıcı olabilir. Birini tanımak istediğimizde dahi önce onun ismini sorarız.
İsimlendirmek ayrıca bizler hakkında da pek çok şey söyler. Anne babaların, çocuklarına kendi dünya görüşlerini yansıtacak isimler vermesi gibi. İnsanlar, isimlendirdiği her alanda bir iz bırakırlar. Bu sebeple isimleri takip etmek izleri takip etmek anlamına gelmektedir.
Onomastik disiplini de bağlantılar kurmayı ve iz sürmeyi kolaylaştırdığı için önemli bir disiplindir.
Eğer onomastik disiplinine yakından bakmak isterseniz Eski Türk Onomastiği Üzerine Notlar adlı çalışmayı inceleyebilirsiniz.
Onomastiğin Diğer Bilimlerle İlişkisi
Onomastik disiplini, özellikle tarih araştırmaları söz konusu olduğunda kimi zaman başvurulan bir disiplindir. Bir yerleşim adının, bir soy isminin tarih araştırmalarına ciddi katkısı olabilir. Örneğin bir isim sosyolojisi araştırmasıyla aile bilgilerine ve bağlantılarına ulaşmak mümkündür. Çünkü isimlendirmede sosyal sınıf, etnisite ve dinin etkisi büyüktür.
Bireysel isimlerle ilişkili çağrışımlar da dikkate değer öğelerdir. Bununla bağlantılı olarak isim psikolojisi ve tarih bir arada araştırma yapabilirler. Gerçi bu yöntem spekülasyonlara açık bir yöntemdir.
İsim coğrafyası araştırmalarında da tarih ve onomastik dikkate değer olabilir. Örneğin, Türkçe konuşulan bölgede aile adlarının dağılımı popülasyon hakkında bilgi verebilir.
Bilimsel bir disiplin olarak onomastik, yer yer tuhaf eğilimler gösteren sözde bilimsel popüler edebiyattan açıkça ayırt edilmelidir. Halk etimolojileri ve diğer isim araştırmalarına yönelik saf yaklaşımlar, isimleri birer veri olarak yorumlamaktadır.
Onomastik Tarihe Nasıl Yardımcı Olur?
Belirli metin ve bağlam türlerinde özel adların kullanımı da tarihsel perspektife katkı sağlayacaktır. Örneğin eski Türkçe bir metin ile Sümerce bir metin arasında kurulan isimlendirme ilişkisi tarih araştırmasında kullanılabilir. Araştırmayı disiplinler arası bir bilim olarak tanımlamak ve anlamak oldukça önemlidir.
Sosyolojik ve dilbilimsel bir bakış açısıyla bireysel isimlerin prestijinin incelenmesi mümkündür. Bunun yanı sıra isimlendirme için sosyokültürel motivasyonlar da incelenmektedir. Örneğin iki farklı toplumun aynı yöreye aynı ismi vermesi tarihsel bir perspektif oluşturabilir. Ya da aynı etnik arka plana sahip olduğu düşünülen iki halta isimlerin sosyokültürel yapıları arasında bağlantılar tespit edilebilir.
Tarih araştırmalarında, diğer şeylerin yanı sıra, bir yerin yerleşim tarihinin inşası ile ilgili çalışmalarda da onomastik önemli hale gelebilir. Dini araştırmalarda, isimlerin etimolojik yorumu, birbirinden uzakta yaşayan halkların bağlantısını ortaya koyabilir. Böylece farklı coğrafyalarda yaşayan halkların, dini fikirleri arasındaki ilişkileri ortaya çıkarabilmektedir.
Başka bir olasılıkta bir toplumun din tarihi hakkındaki araştırmalar da onomastikten yararlanabilmektedir. Halkların, dini figürlerine verdikleri isimlerin izleri tarihsel olarak takip edilebilir. Yine benzer yöntemlerle isimlerin tarih içindeki değişimleri incelenebilir. Göç tarihi çalışmaları açısından da bu araştırmalar önem arz etmektedir.
Aile isimleri de insan genetiği için ilgi çekicidir ve yine tarih için önemlidir. Örneğin Türklerde verilen aile isimlerini Kızılderililerde de görmek tarihsel araştırmalara yardımcı olabilir. Bu isimler ilk hangi dönemde görülmektedir? Benzer isimler zaman içinde neden ve nasıl değişikliğe uğramıştır? Bu gibi sorulara cevap almak tarihe ışık tutacaktır.
Tarih için isimler, araştırma verilerine dönüşerek bilimsel incelemelerin öğeleri haline gelmektedir. Bu nedenle araştırma yönteminin doğru belirlenmesi ile ciddi sonuçlar elde edilebilmektedir.
Tarihe ışık tutan bir bilim dalı hakkında da bilgi edinmek isterseniz Kronoloji Ne Demek? Kronolojik Sıralama Nedir? başlıklı yazımıza göz atabilirsiniz.