Tezhip kelimesi, Arapçadaki “zeheb” kökünden türemiştir. “Altınlamak” anlamına da gelir. Çok eski zamanlardan beri Türkler tarafından da tezhip sanatının uygulandığı söylenmektedir. Üstelik günümüzde de hala değerini korumaktadır. Siz de tezhip sanatı hakkında istediğiniz bilgilere bu içeriğimizde ulaşabilirsiniz. Peki, tezhip nedir? Tezhip nasıl yapılır? Gelin hep birlikte okuyalım.
Tezhip Nedir?
Tezhip sanatı, Türk tarihinin birçok döneminde kullanılmış bir sanattır. Özellikle Kuran-ı Kerim’i süslemek amacıyla uygulanmıştır. Aynı zamanda el yazması kitaplarda da tezhip sanatı sıklıkla kulanılmaktadır. Ancak çoğu zaman minyatürle karıştırılır. Minyatürlerde, genellikle hayvan ve bitki figürlerine yer verilir. Tezhip ise daha çok hatların etrafının süslenmesi amacıyla yapılır. Başta hat sanatı için yapılan tezhip, günümüzde pano şeklinde de kullanılmaktadır.
Bu sanatta belirli desenler ve örüntüler oluşturularak parlak süslemeler yapılır. Tezhip desenler genellikle simetrik şekiller olarak karşımıza çıkar. Osmanlı döneminde daha çok Kuran-ı Kerim ve el yazması kitapları süslemek için kullanılan sanat, padişah tuğralarının süslenmesi için de uygulanmaktaydı. Yine, şiir kitaplarının tezhip sanatıyla süslenmesi de eski bir gelenektir.
Altın tozuyla yapıldığı gibi toprak boyalarla yapılan bezeleme işlemi için de kullanılır. Sadece altınla yapılan tezhibe “halkari” adı verilir. Tüm bunlara ek olarak, tezhibi yapan erkek sanatçıya “müzehhip” denilmiştir. Kadın tezhip sanatçılarına ise “müzehhibe” adı verilir. Yine, tezhip sanatıyla süslenmiş eserlerin ismi de “müzehheb” olarak karşımıza çıkmaktadır.
Tezhip Sanatı Tarihçesi
Çok eski zamanlardan beri Türklerde tezhip örnekleri görülmektedir. Türkler, 744 senesinde merkezlerini Orhon kıyılarında Dokuz Oğuzlar Uygur Devletini kurmuşlardır. MS. 840 yılına kadar da bu dönemde yaşamayı sürdürmüşlerdir. İlerleyen zamanda Uygurlar, Maniheizm inancını kabul eder. Bu din de Türklerin siyasi ve kültürel alanda değişikliklerinde önemli bir yere sahiptir. Daha sonra Budizm’i benimseyen Uygurlar, duvar resimlerinde kullandıkları figürleri, daha küçük hale getirerek kitap süslemelerinde de kullanmışlardır.
İslamiyet’in kabulünden sonra Selçuklu Dönemi’nde tezhip ilerlemeye başlamış. Özellikle Kuran’ı Kerim ve ilmi yazmaların süslenmesinde kullanılmıştır. Yine, Osmanlı Dönemi’nde ise Fatih ile birlikte gelişim gösteren sanat, Kanuni devrinde zirve noktasına ulaşmıştır. Burada daha fazla kültürün tanışmasıyla farklı motiflerde oluşturulmuştur. Ancak duraksama ve gerileme döneminde sanatta duraksama görülmüştür. Ardından yine, batı etkisiyle tekrar yükselmeye başladı. Batıdan etkilenen sanatçılar, Türk Rokokosunu tezhip sanatında kullanmışlardır.
Cumhuriyet dönemine geldiğimizde ise daha çok Kanuni devrinden kalma klasik tezhibin kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca eskiden daha çok saraya bağlı gelişen tezhip, artık çarşılarda da kendini gösterir. Bugün ise tezhip sanatı bazı üniversitelerde Geleneksel Türk Sanatları Bölümü’nde öğretilmektedir. Yine, üniversitelerde yüksek lisans ve doktora eğitimleri verilir. Ayrıca bazı atölyelerde de sanatın öğrenimi yapılmaktadır.
Tezhip Nasıl Yapılır?
Tezhip sanatının yapımında altın kullanılmaktadır. Altın maddesi dövülerek inceltilir. Bu ince tabakaya varak ismi de verilmektedir. Suyun içerisinde iyice ezilen altın varak, daha sonra jelatin malzemeyle karıştırılır. Böylece karışım belirli bir kıvama gelir. Ayrıca altın dışında boyalar da kullanılır. Önceden kullanılan toprak boyaların yerini günümüzde sentetik boyalar almıştır.
Sanatın icra edilebilmesi için bazı tezhip malzemeleri kullanılmaktadır. Bu malzemeler ise aşağıdaki şekildedir.
- Aştın
- Boya materyalleri
- Kurşun kalem
- Guaj boya
- Buğday nişastası
- Şap
- Arap zamkı
- Çini mürekkebi
- Mukavva
- Maket bıçağı
- İnce uçlu fırça
- İğne
- Cetvel ve gönye
- Palet
- İyi bir aydınlatma ekipmanı
Yukarıda saydığımız malzemelere, tezhip sanatında ihtiyaç duyulur. Bu malzemelerle el becerisi iyi olan kişiler, evde tezhip sanatını kitaplar üzerinde gerçekleştirebilir. Ancak yapılacak işlemlerde dikkatli olunmalıdır. Tezhip, çok fazla incelik gerektiren bir sanattır. Bu yüzden yeni başlayanların sabırlı olması gerekir. Meraklı olan kişiler, yılmadan ve uzanmadan denemeye devam etmelidirler. Ayrıca bilek hareketlerinin fazlaca kullanıldığı bu sanatta bileklerin güçlendirilmesi için egzersizler yapılmalıdır.
Tezhip sanatçısı kendi kültür birikimini, hayal gücünü ve dünya görüşünü harmanlayarak bir motif çıkarır. Ayrıca motifin nesneye işlenirken dikkatli olunması gerekmektedir. Motif, nesne üzerine işlenirken birçok teknik kullanılır. Böylece sanatçı, istediği sonuca ulaşabilir. Yine, belirli aşamalarında dikkatle yapılması gerekir. Peki, tezhip sanatı oluşturulurken hangi aşamalar vardır? Gelin hep birlikte aşamaları okuyalım.
Tezhip Sanatı Aşamaları
Altın, varak haline getirildikten sonra motifin hazırlandığı kağıtta motif, ince uçlu bir iğneyle delinir. Ancak burada delme işleminin sert bir zeminde yapılması önerilir. Aksi takdirde tezhibin uygulanacağı nesne zarar görebilir. Bu aşamadan sonra aşağıda belirtilen adımların takip edilmesi gerekir.
- Kağıt süslenecek yere yerleştirilir.
- İğne ile deldiği bölgeler yapışkan yardımıyla doldurulur.
- Kağıt kaldırılır ve motifin belirgin olması beklenir.
- Altın ya da boya kullanılarak motif doldurulur.
- Tüm bu işlemler yapıldıktan sonra tezhiple süslenen bir eser ortaya çıkar.
Peki, tezhip için kullanılan teknikler nelerdir?
Tezhip Teknikleri
Tezhip sanatının teknikleri, klasik tezhip, halkar, zerefşan, sazyolu, şukufe ve münhani olarak sınıflandırılır. Gelin hep birlikte bu tekniklerin nasıl uygulandığına bakalım.
Klasik Tezhip
Klasik tezhibin yapımında kompozisyon kurallarına uyularak desenler hazırlanır. Desen, tezhiplenecek zeminin üstüne istenilen geçirme yöntemiyle aktarılır. Önce fırça veya kalemle belli edilir ve altın sürülür. Altın kısımlar, mühürlenir, böylece parlatılır. Daha sonrasında uygun renklerle çiçekler boyanmaya başlar.
Tarama veya lekendirme yöntemleriyle çiçekler renklendirilir. Çiçeklerin tahrirlenmesinden istenilen renkle zemin doldurulur. Desenlerin belirli kısımları kabarık gösterilmek istenirse önce yumurta sarısı veya beyaz boya sürülür. Kuruduktan sonra üzerine boya veya yaldız sürülür. En koyu zemin rengiyle kompozisyonun etrafı kontürlenir. Ardından tığ çizimi yapılarak boyanır.
Halkar
Halkar, altınla veya yaldızla yapılan hafif süsleme sanatıdır. Gölgeli veya tarama halkar gibi değişik şekillerde uygulanarak boyama şekillerine göre isimlendirilmiştir. Sulu altınla çalışılarak çiçek, yaprak ve şekillerin ortadan dışa doğru süpürülür. Ardından etrafına yine altınla kalın bir kontürleme işlemi yapılır. İç bölgeler de renklendirilir.
Zerefşan
Varakların elek üzerinden jelatinli suya veya yumurta akı sürülmüş bir zemine serpiştirilmesiyle yapılır. Serpme uygulanarak yapılan bir tekniktir.
Sazyolu
Kıvrak dal olarak bilinen uzun dalların üzerine uygulanan süslemelerdir. Burada özellikle kuşlar, ejderhalar, veya simurglar oluşturulur. Aynı şekilde sırt çizgisi kalın çekilmiş kıvrık yaprak motifleri de yer alır. Sazyolu, 16. yüzyılda Osmanlı Sarayı’nda geliştirilmiş bir tekniktir.
Şukufe
Doğadan alınan çiçek motiflerinin kullanılmasıyla oluşturulan bir tekniktir. İnce fırça darbeleriyle gölgelendirme yapılarak uygulanmaktadır. Türk Rokokosunda en fazla şukufe tekniğinin kullanıldığı görülmektedir.
Münhani
Münhani boyama tekniğinde önce kağıda çizilen motif, uygun fırçalar ile yaldızlanır. Renklendirme aşamasında uygun renkler, en az üç ayrı tonda kullanılır. Tonlar, açıktan koyuya doğru eşit aralıklarla zemine uygulanır. En koyu zemin rengiyle kontür çekilir. Ardından uygun tığ yardımıyla tezhip tamamlanır.
Aşamalara bakıldığında ne kadar basit gözükse de tezhip sanatı ustalık isteyen bir iştir. Bu yüzden tezhiple ilgilenmek isteyenlerin iyi bir eğitim alması gerekir. Tarihi birikiminde önemli olduğu sanat, günümüzde akademik hayatta da yerini almıştır. Her ne kadar tezhibe olan ilgi azalmış gibi görünse de hala daha bu tezhip sanatının kültürünü yaşatmaya özen gösteren ve sanata merakı olan kişiler vardır.
Benzer bir sanat dalını daha öğrenmek isterseniz Hat Sanatı Nedir? Evde Hat Sanatı Öğrenmek Mümkün mü? başlıklı yazımızı da ziyaret edebilirsiniz.