Osmanlı Bilim Adamları: Tarihe Bilimsel Bir Perspektif

Osmanlı Devleti varlığı boyunca bilime oldukça önem vermiş; teknoloji, astronomi, tıp, matematik ve daha birçok alanda kıymetli çalışmalara imza atmıştır. Yaptığı çalışmalar ile adını geçmişten günümüze taşıyan Osmanlı bilim adamları, bugün bize öğretilen bilgilerin keşfedilmesinde rol oynamıştır. Aynı zamanda arkalarında bıraktıkları önemli eserler ile de dönemin bilgilerini birinci elden almamızı sağlamaktadırlar. Bu yazımızda da adlarını halen daha sıkça duyduğumuz ve tarihe damga vurmuş tarihi kişilerden bahsedeceğiz.

Ali Kuşçu (1403-1474)

Fatih Sultan Mehmet’in davetiyle İran’dan İstanbul’a gelen Ali Kuşçu astronomi, matematik ve dil bilimi üzerine yaptığı çalışmalarla bilimin gelişmesinde önemli bir rol oynadı. İstanbul’a geldiğinde büyük bir tören ile karşılanan Ali Kuşçu; İstanbul’un ilk ve en üst düzeyde eğitim veren Türk yükseköğretim kurumu olan Sahn-ı Seman medresesine müderris olarak atandı. Ali Kuşçu tarafından hazırlanan “Kanunname” adındaki okuma planının medreselerde uygulandığı düşünülmektedir fakat bu konuda bir kanıt bulunmamaktadır.

Ali Kuşçu hayatı boyunca matematik, astronomi ve dil bilimi alanında birçok ünlü esere imza atmıştır. Bu eserlerden bazıları:

• Risâle fi’l-heyʾe: Astronomi ile alakalı Farsça bir eserdir.
• er-Risâletü’l-Muḥammediyye: Ali Kuşçu bu eseri Arapça olarak yazmış, Fatih Sultan Mehmed’e ithaf etmiştir. Bahâeddin Âmilî’nin kaleme aldığı Ḫulâṣatü’l-ḥisâb’ına kadar Osmanlı medreselerinde orta seviyede matematik ders kitabı olarak okutulmuştur.
• er-Risâletü’l-fetḥiyye: Astronomi ile ilgili Arapça bir eserdir.

Hem bu eserleri ile hem de yaptığı çalışmalar ile Osmanlı bilim adamları arasında önemli bir yer edinmiştir.

Takiyüddin Mehmet (1521-1585)

Osmanlı’nın en önemli astronom ve matematikçilerinden olan Takiyüddin yaşamı boyunca çok önemli çalışmalara imza atmış ve ardında önemli eserler bırakmıştır. Takiyüddin, 1574 yılında Galata Kulesi’nde gözlem çalışmaları yapmıştır. Birkaç yıl süren bu çalışmalarını 1577 yılında Padişah III. Murat’ın fermanıyla Tophane sırtlarında kurulan Takîyüddîn’in yönetimi altında bir gözlemevi olan Takiyüddin’in Rasathanesi’nde sürdürmüştür. Şeyhülislâm Kadızâde’nin, “Rasathâneler bulundukları ülkeleri felâkete sürükler” şeklindeki fetvası yüzünden Osmanlı Devleti tarihindeki tek gözlemevi olan rasathane padişah III. Murat’ın emriyle denizden topa tutularak yıkılmıştır.

Takiyüddin aynı zamanda matematik ve optik alanındaki çalışmaları ile meşhurdur. Takiyüddin’in yaşamı boyunca ortaya koyduğu önemli çalışmalardan bazıları:

• Takiyüddin’in 16. yüzyılın ünlü astronomu Copernicus’in sinüs terimini kullanmamasına rağmen sinüs, kosinüs, tanjant ve kotanjanttan söz ettiği hatta sinüs ve tanjant tabloları hazırladığı bilinmektedir.
• Aritmetik alanında altmışlı kesirlerin yerine ondalık kesirleri kullanmaya başlamış, böylece ondalık kesirlerin Batı’da bunu ilk kullanan Simon Stevin’den önce Doğu’da bilindiğini ortaya koymuştur.
• İkinci dereceden denklemleri aritmetik yoluyla çözmüştür.
• Yazdığı optik kitabında ilk defa ışığın küresel yayılımını anlatmıştır. Yine ilk defa Batı’da bilinmesinden önce yaptığı bir aleti, “uzakta bulunmaları sebebiyle görülemeyen şeyleri gösterebilen bir billûr (mercek)” şeklinde tanımlayarak adını vermeden teleskoptan söz ettiği öğrenilmektedir.
• Takiyüddin’in cep, duvar, masa ve astronomik gözlem saatlerini anlattığı kitap Batı dünyası dahil o yüzyılda konuyla ilgili en kapsamlı eser olmuştur.

Takiyüddin’in bu çalışmaları sayesinde pek çok bilimsel bilginin temeli atılmıştır.

Piri Reis (1465-1554)

Piri Reis neredeyse herkes tarafından tanınan Osmanlı dönemi denizcisi ve haritacısıdır. Piri Reis’in ilginç bir hayat hikayesi bulunmaktadır. Gelibolulu olduğu tahmin edilen Piri Reis, aslında Akdeniz sularında korsanlık yaparak denizcilik kariyerine başlamıştır. Daha sonra ise o dönemde Osmanlı Devleti’nin donanmasının yetersizliği sebebiyle, Osmanlı’dan teklif alıp Osmanlı hizmetine girmişlerdir. Burada uzun süre görev yaparak donanmada yükselmiştir.

Piri Reis’in bilim ile olan ilgisi haritacılık bilgisinden ileri gelir. Yıllar boyu yaptığı seferlerinden ve bilgilerinden Kitab-ı Bahriye isimli bir eser oluşturur. Bu eser bilinen ilk dünya haritasını içermektedir. Ayrıca kaptanlar için seferlerde izlenecek yollar ve notlar içeren kılavuz kitap görevi de görür.

Osman Hamdi Bey (1842-1910)

Osman Hamdi Bey Paris Güzel Sanatlar Yüksek Okulu’nda resim dersleri aldı ve arkeolojiyle ilgilendi. 1881’de Müze-i Hümâyun’un müdürü Philipp Anton Dethier’in ölümü üzerine müzenin müdürlüğüne getirildi, böylece kültür ve sanat alanındaki çalışmaları yoğunlaştı.

• Çinili Köşk’ün tamiriyle ilgilendi ve yapıdaki üzeri sıva ile örtülmüş olan çinilerini açığa çıkardı.
• İlk Türk arkeoloğu olarak birçok kazı yaptırdı ve birçok kazıya katıldı.
• 1887’de Dimosten Baltacı Bey ile “İskender” ve “Ağlayan Kızlar” lahitlerinin çıkarıldığı Sayda kazısını başlattı.
• Onun müze müdürlüğü zamanında Alabanda, Rakka, Boğazköy, Alacahöyük, Akalan, Langaza, Sakçagözü, Sidamara, Bozüyük, Rodos, Taşoz (Bozcaada), Yortan, Notion, Kade, Gorikos, Tedmür, Mahmudiye (Spara) kazıları yapıldı.
• Humann’ın Bergama kazılarında ve Nemrud dağında araştırmalarda bulundu.
• Milas yakınlarındaki Lagina kazılarını yönetti.

Tüm başarılar Osman Hamdi Bey’in de Osmanlı bilim adamları arasında yer almasını sağladı.

Osmanlı dönemi ile ilgileniyorsanız Osmanlı İmparatorluğunu Anlatan En İyi Dönem Filmleri yazımıza da göz atabilirsiniz.