Nobel Ödülü Nedir? Neden Verilir?

Her sene, 10 Aralık tarihinde insanlığa en faydalı işleri yaptığı düşünülen insanlara verilen Nobel Ödülü, dünyanın en önemli ödülleri arasındadır. Adını sıkça duyduğumuz bu muazzam ödülün arka planında müthiş bir hikâye yatar. Yazımızda sizinle “Nobel ödülü nedir ve neden verilir?” gibi merak edilen sorulara yanıt verirken Nobel tarihinde hoş bir gezintiye çıkacağız.

Nobel Ödülü Nedir?

Ödülün başlangıcından beri bütün organizasyonunu yürüten Nobel Vakfı, 1900 yılında, ödüle ve vakfa adını veren Alfred Nobel’in vasiyeti üzerine kurulmuştur.

Nobel Ödülü, birçok alanda üretim yaparak insanlığa büyük katkıda bulunan kişi veya kurumları onurlandırmak üzere verilen bir ödüldür. Ödül, birçok dalda özellikle verildiği dönem içerisinde dikkat çeken en büyük çalışmaların sahipleri arasında yapılan değerlendirmeler sonucunda takdim edilir. Bu değerlendirmeler, sunulan her ödül için belirlenmiş ayrı bir komite tarafından özenle yapılmaktadır. Nobel ödüllerini veren dört ayrı komite vardır.

Nobel Ödülü Veren Komiteler:

Nobel ödülü, belirli komiteler tarafından belirlenen adaylara verilir. Bu komiteler şunlardır:

• Norveç Nobel Komitesi
• Nobel Vakfı
• İsveç Akademisi
• İsveç Kraliyet Bilimleri Akademisi
• Karolinska Enstitüsü

Bu komiteler, alanlarında uzman kişiler yardımıyla her sene ödül alacak kişileri değerlendirip oylamalar sonucunda belirlemektedirler. Ödüle layık görülen insanlara ve kuruluşlara özel olarak sunulan madalya ve diplomanın yanında ekonomik olarak dönemin şartlarına göre değişkenlik gösteren bir miktar para takdim edilir.

Alfred Bernhard Nobel Kimdir?

1833 yılının 21 Ekim gününde Stockholm’de dünyaya gelen Alfred Bernhard Nobel, zorlu başlayan hayatını zaman içinde zenginleşerek geçiren bir mühendis ve kimyagerdir. Alfred Bernhard Nobel, aynı zamanda insanlık için faydalı olmayı yaşam biçimi olarak benimsemiş bir bilim adamıdır. Hayatında büyük ivme kazanmasını sağlayan en büyük başarılarından biri, dinamiti keşfetmesidir. Bu icadı, devasa dağlarda ya da taş ocaklarında büyük kayaların daha kolay parçalanabilmesi için ortaya çıkaran Nobel, hayatının sonuna kadar defalarca insanların katledilmesinde kullanıldığına şahit oldu.

Edebiyat ve Felsefe’ye büyük ilgi duyduğu bilinen Alfred Bernhard Nobel, hayata ve insanlara karşı kendini her zaman sorumlu hissetmiştir. Bu nedenle hayatını tamamıyla anlam arayışı ve bilimsel çalışmalara adamış ve büyük üçlüde başarılı olmuştur. Aynı zamanda başka insanların topluma fayda sağlayan çalışmalarına destek olmayı da önemseyen Nobel, bunu öldükten sonra da sürdürmeye kararlıydı. Dünya’nın birçok ülkesinde 80’in üzerinde şirkete sahip olan Nobel, bütün servetini Nobel Vakfı’nın kuruluşu ve bu vakıf aracılığıyla birçok alanda değer üreten insanların ödüllendirilmesi için bağışladı.

1896 yılında beyin kanaması sebebiyle ölen Nobel’in adını taşıyan Nobel Vakfı, kendisinin vasiyetiyle 1900 yılından beri çalışmalarını sürdürüyor.

Nobel Ödülü Neden Verilir?

Hayatını barışa ve insanlığa adayan Alfred Bernhard Nobel’in adını taşıyan Nobel Ödülü, onun gibi hayatını barışa vakfetmiş insanların onurlandırılması ve insanların bu amaca bağlanması için teşvik edilmesi düşüncesiyle bizzat kendisi tarafından vasiyet edilmiştir. Ödül 1901 yılında kurulan Nobel Vakfı tarafından her yıl birçok dalda başarı gösteren kişi ve kurumlara takdim edilir. Ödülün temel amacı, barış ve insanlık için çalışan insanların desteklenmesidir.

Ödüller, belirlenmiş her bir dalda özel olarak çalışan komitelerce nedenlerine ve gerekçelerine uygun adayların oylanması sonucunda sahiplerini bulur. Ödüle hak kazanan kişilerin insanlığa sunduğu katkılar ve çalışmalar, ödülün gerekçelerini oluşturur.

Nobel Ödülünün Verildiği Alanlar Nelerdir?

Bilimsel ve edebi çalışmaların ödüllendirilmesi amacıyla yola çıkan Nobel Ödülü, toplamda 6 farklı alanda veriliyor. Genel anlamda Nobel Ödülü nedir sorusunun cevabı, barış ödülü olarak yanıt bulmaktadır. Dolayısıyla Nobel Barış Ödülü, büyük ödül olarak belirlenmiştir. Nobel Ödülü’nün verildiği alanları şöyle sıralayabiliriz:

• Nobel Ekonomi Ödülü
• Nobel Kimya Ödülü
• Nobel Fizik Ödülü
• Nobel Fizyoloji ya da Tıp Ödülü
• Nobel Edebiyat Ödülü
• Nobel Barış Ödülü

Bugüne Kadar Nobel Almış En Ünlü Kişiler

Nobel Ödülü, ilgi alanı olmayan insanlar tarafından nadiren bilinmektedir. Nobel ödüllerinin adı özellikle çok ünlü isimlere verildiği zamanlarda daha fazla ilgi odağı olur. Nobel ödüllerinin verildiği ünlü isimler kimi zaman büyük tartışmalara yol açarken kimi zaman da büyük beğeniyle karşılanabiliyor. Yazımızın bu bölümünde Nobel Ödülü almış insanlardan en çok dikkat çekenleri derledik.

Marie Curie (1867 – 1934)

Fransız fizikçi ve kimyager Marie Curie, Nobel Ödülünü alan ilk kadın olmakla kalmıyor; ödülü ikinci kez alan kişi olma özelliğiyle de dikkat çekiyor. Marie Curie, Nobel Fizik Ödülü’nü arkadaşı Henri ve eşi Pierre’den oluşan ekibiyle beraber 1903 yılında keşfettiği radyoaktiviteyle aldı. 1911 yılında da radyum ve polonyum elementleri buluşuyla Nobel Kimya Ödülüne layık görüldü. Ayrıca Marie Curie’nin kızı Irene Joliot Curie 1935 yılında Nobel Kimya Ödülü’nü alırken; damadı ise 1965 yılında yönetiminde bulunduğu UNICEF kurumuna Nobel Barış Ödülü’nü kazandırdı.

Albert Einstein (1879 – 1955)

Bir fizikçi olarak farklı kişiliğiyle dünyada en fazla tanınan insanlardan biri haline gelen Albert Einstein, fotoelektrik etkisinin nedenini keşfettiği çalışmasıyla 1921 yılında Nobel Fizik Ödülü’nü aldı.

Martin Luther King Jr (1929 – 1968)

Afrikalı – Amerikalı Amerikan yurttaş hareketleri lideri olarak bilinen ve aktivistler arasında büyük ilgi gören Martin Luther King, aynı zamanda Baptist (Protestanlık Mezhebi) bir papazdır. Martin Luther King, öncü olduğu barış hareketleriyle Nobel Barış Ödülü’ne hak kazanmış en genç insan oldu. Ödülü 1964 yılında alan King, 1968 yılında katledildi.

Nobel Ödülü Alan Diğer İsimler

Nobel Ödülü, en çok edebiyat alanında verdiği ödüllerde geniş kitleler tarafından dikkat çekmiştir. Edebiyat alanında ödülü alan bazı yazarlar, gerçek anlamda birçok insan üzerinde etkili ve barış mücadelecisi tavır almıştır. Edebiyat alanında Nobel Ödülü almış en ünlü isimleri şöyle sıralayabiliriz:

• Jose Saramago
• Gabriel Garcia Marquez
• Elias Canetti
• Pablo Neruda
• Samuel Becket
• Thomas Mann
• Ivo Andric
• John Steinbeck
• Albert Camus
• Orhan Pamuk

Nobel Ödülü Almış Türkler

Türkiye, ilk Nobel Ödülü’nü bir edebiyat eseriyle aldı. 2006 yılında Orhan Pamuk’un Beyaz Kale isimli romanı, İsveç Kraliyet Bilimleri Akademisi tarafından Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görüldü. Ülkede, bazı kesimler Orhan Pamuk’un bu ödülü almasını tartışmalı bulurken, önemli bir kesim sevinçle karşıladı.

2015 yılında ikinci ödülünü Fizik alanında kazanan Türkiye, bu kez pek tartışmalı bir atmosfer yaşamadı. Aziz Sancar, 2015 Nobel Kimya Ödülü’nü “fotoliyaz ve eksizyon nükleaz ile DNA onarım mekanizmaları” çalışmalarıyla kazandı.

Nobel Ödülü Alamamış İsimler

Nobel ödülleri, genellikle ödül kazanan isimler kadar, alamayanların da konuşulduğu bir atmosfer yaratıyor. Ödülün verildiği yüzyıldan fazla zamandır büyük kitleler tarafından desteklenen birçok kişi adaylıklarına rağmen Nobel Ödülü’nü alamamıştır. Nobel’e aday gösterilmesine rağmen ödül alamayan isimleri şöyle sıralayabiliriz:

• Corazon Aquino: Diktatörlük karşısında dik duruşuyla bilinen Corazon Aquino Filipinler’in ilk kadın başkanıdır. Aquino 1986 yılında aday gösterildiği Nobel Barış Ödülünü o yıl, Ellie Wiesel almıştır.
• Ken Saro Wiva: Nijeryalı yazar ve çevre aktivisti olan Ken Saro Wiva, ülkesinde petrol arama faaliyetlerine karşı aktivist şiddetsiz eylemlere öncülük etmiş hükümet tarafından tutuklanıp idam edilmiştir. Wiva pek çok insana göre Nobel Barış Ödülü’nü en çok hak eden kişilerden biridir.
• Mahatma Gandhi: Üç kez Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterilmesine rağmen ödül alamamış olan Mahatma Gandhi, özellikle şiddetsiz eylemlerle Hindistan bağımsız hareketlerinin önderliğini yapmasıyla bilinir. Sömürülere karşı dik bir duruş sergileyip savaşa karşı barışın savunuculuğunu yapan Gandhi, modern Hindistan’ın kurucusu olarak büyük başarı kazanmıştır.
• Stephen Hawking: Dünyaca tanınan ve Fizik konusunda başarısı yadsınamayacak olan Stephen Hawking de Nobel Ödülü alamayan ünlü isimlerden biri.
• George Orwell: Nobel Edebiyat Ödülü alamayan ünlü isimler arasında 1984, Hayvan Çiftliği gibi eserleriyle tanıdığımız George Orwell da bulunuyor.
• Yaşar Kemal: Yurt dışında da büyük bir okuyucu kitlesine sahip olan, kitapları sayısız dile çevrilmiş büyük yazar Yaşar Kemal, birkaç kez aday gösterildiği Nobel Edebiyat Ödülüne Komite tarafından layık görülmemiş Türk yazarlardan biri olmuştur.
• Leyla Erbil: Nobel Edebiyat Ödülü’nü alamayan Leyla Erbil, Nobel’e aday gösterilen ilk Türk Kadın yazar olarak yine de büyük bir başarı kazanmıştır.
• İlhan Berk: Birkaç kez aday gösterilmesine rağmen büyük şair İlhan Berk de Nobel Edebiyat Ödülü alamayan yazarlarımızdan.

Ayrıca bazı isimler de ülkelerindeki yasaklar ve diktatör yöneticilerin engellemeleri yüzünden Nobel Ödülünü alamamıştır. Bu isimleri ise şöyle sıralayabiliriz:

• Adolf Butenandt
• Gerhard Domagk
• Richard Kuhn

Nobel Ödülünü Reddeden İsimler

Nobel Ödülü, birçok insan için hedefken bazı isimler kendi duruşları ve bazı dönemsel meseleler nedeniyle reddetmiştir. Ödülün reddedilmesinde farklı motivasyonlar etken olmuştur. Ödülü reddeden isimleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

• Jean Paul Sartre: Sartre, ödüllere genellikle soğuk bakan, kişisel olarak kurumsallaşmaların karşısında duran bir yazar olduğu için 1964 yılında aday gösterildiği Nobel Edebiyat Ödülü’nü reddetmiştir.
• Le Duc Tho: Vietnam Savaşı’nın yaşandığı dönemde Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterilen Vietnamlı diplomat Le Duc Tho da ödülü reddeden isimlerden biri. Ödül’e 1973 yılında aday gösterilmişti.
• Boris Pasternak: Rus şiirinin en önemli isimlerinden biri olan Boris Pasternak, Sovyet hükümetine karşı eleştirel duruşu nedeniyle yasaklamalara maruz kaldı. Bu süreçte Nobel Edebiyat Ödülüne aday gösterilse de ödülü reddetmiştir.

Nobel Ödüllerine Aday Gösterilen Tartışmalı İsimler

Nobel ödülleri birçok konuda büyük tartışmalara sahne olmuştur. Bu kadar büyük çaplı bir ödülün aday gösterme sistemi, söylentiler ve politik eleştiriler nedeniyle çok sayıda yanlışlığa ev sahipliği yapması esasen normal bir durumdur. Nobel vakfı ve komitelere Nobel ödülleri için aday gösterme hakkı olan bazı kişilerin verdikleri isimler, sunuldukları dönemlerde oldukça büyük tartışmalar çıkarmıştır. Nobel ödüllerine aday gösterilen tartışmalı isimleri şöyle sıralayabiliriz:

• Josef Stalin: Stalin, iki kez farklı kişiler tarafından ve farklı zamanlarda Nobel’e aday olarak gösterilmiş ve tartışma yaratmıştır.
• Benito Mussolini: Faşist diktatör Mussolini de Nobel’e birkaç kez farklı kişiler tarafından aday gösterilmiştir.
• Adolf Hitler: Hitler’in Nobel’e aday gösterilmesi olayı biraz tuhaf. Hitler, bir anti-faşist siyasetçi tarafından satirik bir eleştiri yöntemi olarak aday gösterilmiş ve ciddiye alınınca mecburen adaylık geri çekilmiştir. Ayrıca Hitler, dünyaca tanınan “Time” dergisi de 1939 yılında “Yılın Adamı” seçilerek Nobel’e aday gösterilmiştir

“Nobel nedir ve neden verilir?” sorusuna yanıt aradığımız yazımızda, Nobel’e dair birçok detayı da yakından inceledik. Her sene heyecanla beklenen ödüllerin önümüzdeki yıllarda ne gibi tartışmalara yol açacağını ise birlikte göreceğiz.

Nobel ödülü sahipleri farklı alanlarda başarısını kanıtlayabilmiş kişilerdir. Eğer başarılı kişiler hakkında bilgi edinebilmek istiyorsanız Dünyanın En Ünlü Ressamları ve Eserleri yazımıza göz atabilirsiniz.