Türk mitolojisi oldukça geniş bir evrene sahip, içinde sayısız karakter ve tanrı barındıran bir söylencedir. Bazı karakterler ve tanrılar, yerel efsanelere mitolojik boyutları bilinmeden konu olurken bazıları ise doğrudan isim olarak kullanılmaktadır. Bu yazımızda sizinle Türk mitolojisi tanrıları arasından 35 tanesini özellikleriyle beraber paylaşacağız.
Adagan
Atagan ya da Adahan olarak da bilinen tanrı, kimilerine göre de aslında çok öncesinde Pataghan olarak geçtiği düşünülmektedir. Adagan, bugün çokça kullanılan Atakan isminin de köküdür.
Özellikleri:
- Dağ Tanrısı
- Dağlardaki sığır, at ve benzer hayvanları korur.
Ağaç Han
Ağaç, Türk kültürü ve mitolojisinde büyük öneme sahip bir figürdür. Başka birçok mitolojide ve tasavvuf anlayışına göre de Tuba ağacı ve daha birçok farklı isimlerle bilinen türleri mevcuttur. Moğolcada Eçege, Modun şeklinde bilindiği gibi farklı ağızlarda, Ağaç Ata veya Ağaç Ana olarak bilinir. Örneğin; Yağaç ya da Yığaç Ata ve Eves Ana şeklinde isimlendirilir.
Özellikleri:
- Özellikle Eves Ana, doğum tanrıçası olarak bilinir.
- Yaşam döngüsünü simgeler.
Ağar Han
Türk mitolojisinde olduğu gibi Yakut ve Altay mitolojisinde de bulunur. Ağar Han’ın karısı Arıl Hatun da temizlik tanrıçası olarak bilinir.
Özellikleri:
- Canlılar Tanrısıdır.
- Yeryüzündeki tüm canlılardan sorumludur.
Aha Han
Tanrı Ülgen tarafından görevlendirilen Aha Han, Ahağa Han olarak da bilinmektedir. İnsanların ve diğer bütün canlıların ayrıca cansız varlıkların da kardeşliğini simgeler. Tam bir kozmos düşüncesi yansıtır.
Özellikleri:
- Hayvan Tanrısı
- Hayvanların ve cansız varlıkların koruyucusudur.
Ak Ata
Ak Ata, gücü simgeleyen Demir Yay figürüyle betimlenir ve balık kılığına girebilmektedir. Yaradılıştaki karmaşaya işaret eden tanrı, özellikle su ve denizlerden sorumludur. Evrendeki su varlıklarının sahibi olması onun en büyük gücüdür. Ruhun suya benzetilmesi sebebiyle insanların karakterleri üzerinde de etkilidir. Su arketipi, bereket ve haset gibi birçok olguyu barındırır.
Özellikleri:
- Su Tanrısıdır.
- Akdeniz’de yaşar ve yaşamın dengesini simgeler.
Akbuğa
Ölümsüzlük miti üzerinden sağlık ve tıbbi gelişmelerin habercisi ve öğreticisidir. Hekimlerin kendisine dua ettiği tanrı, onların en büyük ilham kaynağıdır. Sahip olduğu asayla insanlara şifa dağıtırken kolundaki yılan figürüyle de ölümsüzlüğü simgeler.
Özellikleri:
- Tıp Tanrısıdır.
- Ölümsüzlüğü simgeler.
Atay Han
6666 askerli bir orduya sahip ve Moğol mitolojisine göre 44 tane Doğu tanrısının başı konumundaki Atay Han’ın üç oğlu vardır. Atay Han Türk mitolojisinde de oldukça büyük öneme sahiptir ancak Moğol mitolojisindeki konumu oldukça yüksektir.
Özellikleri:
- Ceza Tanrısıdır.
- Suçluların yargıcı ve cezalandırıcısıdır.
Ay Ata
Çocukluğumuzda adını sıkça duyduğumuz Ay Dede, Ay Ata’nın ta kendisidir. Gökler aleminde 6. Katta oturan Ay Ata, eşi Gün Ana ile beraber insanların ilk büyükbaba ve büyükannesi olarak bilinirler.
Özellikleri:
- Gün döngüsü Tanrısıdır.
- Yaşam döngüsünü, ölüm ve doğumu simgeler.
Barak Ata
Moğol mitolojisinin en çok bilinen köpekten türeme olayını temsil eden Barak Ata, Nokay Eçege olarak bilinir. Ayrıca Türk mitolojisinde Köpek Ata olarak da geçmektedir. Efsanevi, kurttan türeme, köpekten türeme ve tazıdan türeme gibi mitlerin başkahramanıdır.
Özellikleri:
- Köpek Tanrı.
- Yeniden doğumu simgeler.
Bodun Han
Moğol, Altay ve Türk mitolojilerinde kavim kabile şeklinde ifade edilen Bodun/Budun, kelimelerinden türeyen ve ülkenin, koruyucusu olarak görevlendirilen bir tanrıdır. Türk mitolojisi tanrıları arasında oldukça önemlidir.
Özellikleri:
- Ülke Tanrısıdır.
- Vatanı korur.
Busul Han
Altay ve Türk mitolojilerindeki bu tanrı, Sibirya’nın buzulları dolayısıyla Buzul/Busul şeklinde adlandırılmıştır. Aynı zamanda bu sözcükler pusuya yatmak deyiminin kökeni olan bus/pus kelimeleriyle de bağlantılıdır. Bu bekçi tanrı Saray yolunda Kayra Han’ın güvenliğini sağlar.
Özellikleri:
- Bekçi Tanrı.
- Kayra Han’ın ve sarayın güvenliğini sağlar.
Cedey
Yedi köpekli olarak bilinen Cedey Han, Kaya Kapısı adlı yer altı geçidinde bulunur. Cedey, Ak Deniz’in ötesindeki yer altı mağarasında kıyamet gününü beklemektedir.
Özellikleri:
- Bekçi Tanrı.
- Altın Dağ’ı korur.
Cöhögöy Toyon
Türk ve Yakut mitolojilerinde at ya da sığırların koruyucusu olarak bilinen Cöhögöy Toyon, insanları ödüllendirmek için at gönderir ve onlara kızdığında atları geri alır.
Özellikleri:
- At Tanrısı.
- Sığır ve atları korur ve zaman zaman insanlar arasında bu hayvanları pay eder.
Çolpan
Moğolcada Solman, Solbun; Altay ve Buryat mitolojisinde ise Çulban, Çolman gibi isimlerle de anılan Çolpan, Venüs’e eski Türklerde verilen isimdir. Çoban Yıldızı’yla karıştırılsa da bir bağlantısı yoktur.
Özellikleri:
- Gezegenler Tanrısıdır.
- Gezegenlerin hareketlerini düzenler.
Darhan
Karı koca olan iki ayrı tanrının ifadesi olarak kullanılan Darhan, Metal Tanrılarının genel adıdır. Darhan Han, metal ocaklarını ve orada çalışan insanları korumakla görevlidir. Darhan Hanım ise eski Türklerde, kadınların da metal işçileri arasında bulunması ve iş bölümünden dolayı görevlendirilmiş tanrıçadır. Türklerde kadın erkek eşitliğinin en önemli örneklerinden biridir.
Özellikleri:
- Darhan Han, Metal Tanrısı ve Darhan Hanım, Metal Tanrıçasıdır.
- Metal ocakları ve işçilerini korurlar.
Dayın Han
Savaş anlamına gelen Dayın adını alan tanrı aynı zamanda Zayın Han olarak da bilinmektedir. Askerler, Dayın Han’dan yardım ister ve dua ederler.
Özellikleri:
- Savaş Tanrısıdır.
- Savaşçıları korumakla görevlidir.
Dolun Han
Tolun Han olarak da adlandırılan Dolun Han, bereket ve güzellik sembolü olarak bilinen Dolunay ile bağdaştırılır. Dolunay’da kurt adama dönüşme efsanesinin de kaynağı olan tanrı verimliliği simgeler.
Özellikleri:
- Verimlilik Tanrısıdır.
- Bereket ve çoğalmadan sorumludur.
Duyar Han
Ateşten yaratıldığına inanılan Duyar Han, kuyruklu ve boynuzlu olarak tasvir edilir. Üç ayaklı atı olan Duyar Han karanlık güçlerin efendisidir.
Özellikleri:
- Eziyet Tanrısıdır.
- İnsanlara ölüm ve zulüm getirir.
Elbis
Savaşlarda kendisine kurbanlar adanan Elbis, düşmanların okları kendilerine doğru döndürür. İki uçlu bir tanrı olan Elbis, insanlara iyiliği tavsiye ederken kendisi acımasızdır.
Özellikleri:
- Sevgi ve Savaş Tanrısıdır.
- Acımasız ve sevgi dolu özelliklerini aynı anda barındırır.
Erdeney
Sözlü iletişimin değerli olduğu çağlarda haberleşme ve ulaklar oldukça önemliydi ve koruyucuya ihtiyaç vardır. Erdeney, habercilerin ve ulakların tanrısı olarak görevlendirilmiştir.
Özellikleri:
- Haber Tanrısıdır
- Tanrılardan insanlara haber götürür ve elçi ve ulakları korur.
Erkliğ Han
Erklik Han olarak da adlandırılan Erkliğ Han, Tengricilikte Venüs’ün efendisi olarak bilinir. Adı eski Türklerde Satürn’e verilmiştir. Uzaydan sorumlu olan Erkliğ Han, birçok gök olayının da yaratıcısı ve denetleyicisidir. Erlik Han ile sıkça karıştırılır.
Özellikleri:
- Uzay Tanrısıdır.
- Yıldız kaymalarından ve gök taşlarından sorumludur.
Erlik Han
Gök Tanrı’nın oğlu olarak bilinen Erlik Han, yeraltının efendisidir. Bütün özellikleriyle İskandinav mitolojisindeki Odin’in oğlu Loki’ye çok benzer. Erlik Han’ın bilinen 9 oğlu daha karanlık ve kötülüğe hizmet için ona yardım ederler.
Özellikleri:
- Kötülük Tanrısıdır.
- Kötülükleri açığa çıkartır.
Gal Han
Ateşin devamlılığını sağlaması ile bilinen Gal Han, Moğol, Altay ve Türk mitolojilerinde önemli bir figürdür. Mitolojilerde farklı formlarda Gal Han figürüne rastlamak mümkündür.
Özellikleri:
- Ateş Tanrısıdır.
- Ocağın ve ateşin devamlılığını sağlayan bir figürdür.
Geyik Ata
Söylencelerde sıkça rastlanan geyik figürü Türk mitolojisinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Özellikle masal kahramanları için geyik hikâyenin başlamasına vesile olur.
Özellikleri:
- Geyik Tanrı.
- Efsanelere ve yolculuklara kaynaklık eder.
Gök Han
Türk kültüründe isim olarak yaygın şekilde kullanılan Gök Han, Türk yurdunun sonsuzluğunu ve enginliğini simgeler. Gök Han, Oğuz Han’ın oğludur. En çok bilinen Türk mitolojisi tanrıları arasında yer alır.
Özellikleri:
- Gökyüzü Kağanıdır.
- Sonsuz gökyüzünü temsil eder ve Türk yurdunu korur.
Izıh Han
Idık yani Adak sözcüğüne de kaynaklık eden Izıh Han, doğaya ıdık olarak salınan kurbanları korumakla görevlidir. Hayvanları koruması ve bu Idık kurbanı olarak sunulan hayvanları Ülgen’e sunmasıyla bilinir.
Özellikleri:
- Hayvan Tanrısıdır.
- Özellikle Idık yani Adak hayvanlarını korur.
Kambar Ata
Yunancada damat anlamına gelen kamber sözcüğüne de kaynaklık eden Kambar Ata, yıldırımla özdeşleyen atlardan sorumlu olarak görevlendirilir. Kamber daha sonra birçok alanda efsanelere ve hikâyelere konu olmuştur.
Özellikleri:
- At Tanrısıdır.
- Dionysos gibi eğlenceyi seven Kambar Ata, atları korur.
Karaş Han
Yer altı Tanrısı Erlik’in oğlu olarak bilinen Karaş Han, bir kötülük tanrısı olarak bilinir. Şamanlar ile Erlik arasında arabuluculuk yaptığına inanılır. Kara kökünden gelen ismiyle karanlık ve kötülüğü yayar.
Özellikleri:
- Karanlık Tanrısıdır.
- Kara yılanları yardımıyla kötülüğü yönetir.
Karluk Han
Ülgen’in elçilerinden olan Karluk Han, Karlık Han olarak da bilinir. İşareti duman olan Karluk Han’ın geldiği yakılan kurbanların dumanından anlaşılır. İnsanların hayatlarını Ülgen adına denetler.
Özellikleri:
- Duman Tanrısıdır.
- İnsanların kurban ettikleri hayvanların ruhlarını Ülgen’e iletir.
Kayra Han
Kayra Han, göğün 17. katında oturan Türk mitolojisinin en büyük tanrısıdır. Dünyanın doğumu ve ölümü bütün olarak Kayra Han’a bağlanır. Birçok mitolojide olduğu gibi 9 rakamı burada da kendini gösterir. Kayra Han, 9 dallı bir çam dikerek 9 ulusa buradan can verir. İnsanlığın hem ana hem de atası olarak bilinir.
Özellikleri:
- Baş Tanrıdır.
- Bütün insanlığın yaratıcısı olarak bilinir.
Kızagan
Kayra Han’ın oğullarından biri olan Kızagan, göğün 9.katında oturmaktadır. Tehlikeli savaş alanlarında ve yer altı geçitlerinde ordulara önderlik eder. Orduların yardım istediği kudretli bir savaş tanrısı olan Kızagan, savaş sanatını insanlara öğreten tanrıdır.
- Savaş Tanrısıdır.
- Savaş alanlarında ordulara öncülük eder.
Mergen
Kayra Han’ın oğlu Mergen, göğün 7. katında oturur. Mergen hem zekâsıyla hem de keskin nişancılığıyla bilinir. Akıl tanrısı Hermes ile büyük benzerlikler gösterir. Bilgelik vermesi ve zekasıyla insanların akıllı yanlarını temsil eder.
- Bilgelik Tanrısıdır.
- Her şeyi bilir ve bilgeliği öğretir.
Temir Han
Erlik Han’ın oğlu olarak bilinen Temir Han, Moğollar tarafından Tömür Han olarak adlandırılır. Ayrıca Temür/Timür Han şeklinde ifade edilmesiyle anlaşılıyor ki Timur isminin de kökenidir. Tek gözlü ve yuvarlak saç örgülü olarak betimlenen Temir Han, demirciliği insanlara öğreten tanrıdır.
Özellikleri:
- Demir Tanrısıdır.
- Demircileri korur ve demir sanatını öğretir.
Umay Ana
Umay Ana üç boynuzlu olarak betimlenen insan anne biçiminde motifleri bulunan bir tanrıçadır. Hayvanların yavruları, insan çocukları ve kendi çocuklarını korumakla görevlidir. Yunan mitolojisindeki Gaia ile benzerlikler gösterir.
- Ana Tanrıçadır.
- Bütün canlı yavrularını korur.
Umay Ana ilgi çekici bir hikayeye ve etkileyici güçlere sahiptir. Bu tanrıça hakkında daha fazla bilgi edinmek için Türk Mitolojisinin Kutsal Dişisi: Umay adlı çalışmayı inceleyebilirsiniz.
Ülgen
Büyük tanrı Kayra Han’ın oğlu olarak bilinen Ülgen, göğün 16. katında yaşar. Türk ve Altay mitolojisinde Göktengri’nin oğlu, gökyüzünün hâkimi olarak bilinir. Ayrıca Sibirya toplumlarında Ulgan ve Bai Ulgan (Bayülgen) adlarıyla anılmış ve büyük yaratıcı tanrı olarak görülmüştür.
Özellikleri:
- İyilik Tanrısıdır.
- İyilik seven, yaratıcı tanrı olarak bilinir.
Kalabalık bir soy ağacına sahip yapısıyla dikkat çeken, özellikle de etimolojik ve kültürel yansımalarda etkisi en çok görülen Türk mitolojisi tanrıları arasından öne çıkanları, en önemli özellikleriyle birlikte aktardık.
Eğer mitoloji hakkında okumaktan hoşlanıyorsanız Antik Yunan Tanrıları başlıklı yazımıza da mutlaka bir şans vermelisiniz.