Tarihle ilgilenen pek çok kişi, tarih boyunca pek çok farklı devlet kurmuş olan Türklerin kullandığı alfabeler neler diye merak ediyordur. Dünya üstünde yaşayan insanların birbirlerinden çok farklı diller konuştuğunu biliyoruz. Bu toplumların tarihlerini, kültürlerini ve yaşam şekillerini ele aldığımızda bu farklı diller için birçok da farklı alfabeler doğması hiç de şaşırtıcı değil. Sonuçta alfabeler doğmadan önce çevremizde gördüğümüz şeyleri resimli sembollerle ifade ettiğimiz ve hiyeroglif dediğimiz bir yazma sistemi de vardı. Gezegenimizin birçok yerinde birçok farklı şeyi görüp deneyimlediğimizi artık biliyor olduğumuz için ortaya çıkan alfabelerin de farklı olması çok doğal geliyor.
Tarihleri boyunca beş farklı alfabe kullanmış olan Türkler, bunlardan sadece ikisini kendileri oluşturmuşlardır. Kullandıkları bu alfabelerin hepsi kendine has özelliklere sahiptir. Harf sayıları, harflerin ifade ediliş biçimleri, sesli ve sessiz harfler gibi birçok şekilde farklı özellikleri bulunur. Hatta bazıları soldan sağa yazılırken bazıları da sağdan sola doğru yazılırlar. Bu şekilde farklılaşmasının sebebi göçebe olan Türklerin gittikleri yerde gördükleri kültürel etkileşimlerine ve yaşam şartlarına uyum sağlamalarındandır. İşte Türklerin kullandığı 5 alfabe…
Göktürk Alfabesi
Türklerin kullandığı alfabeler sırasında ilk başta Göktürk alfabesi yer almaktadır. Kök Türk ya da Orhun alfabesi olarak da bulabileceğiniz bu alfabe, Türklerin ilk milli alfabesi olarak karşımıza çıkar. Moğolistan’da yer alan Orhun nehri yakınındaki vadide bulunan yazıtlar bu alfabenin tarihteki ilk örnekleridir ve taş üzerine yazılmışlardır. 19. yüzyılda bulunan çok fazla milliyetçi duygularla dolu olan yazıtlara bakıldığında alfabenin 4 tanesi ünlü, 34 tanesi ünsüz olmak üzere 38 harften oluştuğu anlaşıldı. 34 ünsüz harften 3 tanesi de çift ünsüz sesler için kullanılmaktadır. Ünlü harflere baktığımızda ise her birinin iki tane ünlüyü karşıladığını görebiliriz. Sağdan sola doğru yazılan bu alfabede büyük ve küçük harf kullanımı yoktur.
Hunlar, Göktürkler ve bazı Türk kavimlerinin kullandığı alfabeye her devlet kendi eklemelerini yaparak dillerinin gelişmesini sağlamıştır. Yine bazı değişiklikler sonucu Hazarların, Sekellerin, Peçeneklerin ve Bulgarların da kullandığını biliyoruz. Göktürk alfabesi ile yazılmış en bilinen Orhun yazıtları dışında Yenisey yazıtlarında da yine bu alfabe kullanılmıştır. Türkler bu şekilde tarihi başarılarını ve milli duygularını taşlar üzerine yazarak eserlerinin günümüze kadar ulaşmalarını sağlamışlardır. Noktalama işareti olarak sadece iki noktanın kullanıldığı Göktürk alfabesiyle konuşulan dil aynı Türkçe gibi sondan eklemeli bir dildir. Türklerin İslamiyet’i kabulünden sonra bu alfabe kullanımı sona ermiştir.
Uygur Alfabesi
Türklerin kullandığı alfabeler sırasında ikinci olarak eski Türk alfabesi de diyebileceğimiz Uygur alfabesi bulunur. Göktürklerin yıkılışından sonra kurulan Uygurlar tarafından türetilmiştir. Aslen Sogdian’dan türetilmiş olan bu alfabe Türk ses dilinin ihtiyaçlarını karşılamak adına Sogdian’ın yeni bir sürümü olarak karşımıza çıkar. Bu alfabe ile yazılmış ilk yazı örneklerine 8. yüzyılda rastlıyoruz. Uygur devletine bağlı olan hanlıklar farklı dinlerde oldukları için dinlerini bu alfabeyi kullandıkları yazılarla aktarmaya çalışmışlardır. Tarihte kağıdı ve matbaayı kullanan ilk Türk devletinin Uygurlar olduğunu çoğumuz biliyoruz. İşte bu yüzden Uygur devleti yıkıldıktan sonra bile bu alfabe kullanılmaya devam etmiştir. Günümüzde de bu alfabenin kullanıldığı Uygurca dilinin resmi olarak konuşulduğu yerler vardır.
- Bu alfabe 18 adet işaret ve sembolden oluşur ve sağdan sola doğru harfler bitişik olacak şekilde yazılmaktadır.
- Sadece “Z” harfi ayrı olarak yazılır. 4 adet sesli ve 14 adet sessiz harf bulunur.
- Uygurlar bu alfabeyi kullanan katiplere bakşı, bakşıgeri ve serbahçı gibi isimler vermiştir.
- Uygur alfabesi ile yazılan en bilindik eserler ise Atabetü’l Hakayık ve Kutadgu Bilig olarak karşımıza çıkar.
Arap Alfabesi
Talas Savaşı’ndan sonra büyük çoğunluk tarafından İslamiyet’in benimsenmesi ile birlikte Türklerin diline birçok dini kavram katılmıştır. Bu dini kavramların anlaşılır olması ve telaffuzu konusunda sıkıntıların giderilmesi adına Arap alfabesine geçildi. 10. yüzyıldan sonra Türk-İslam devletlerinin kullandığı bu alfabe zaman içinde de değişerek 1928’deki Harf Devrimi’ne kadar Türkler tarafından kullanılmaya devam etmiştir. Türkçe ses uyumunun sağlanabilmesi için alfabeye Türkler tarafından bazı eklemeler de yapılmıştır. İleri dönemlerde de Arap ve Fars harflerinin birlikte yazılmasından ötürü Osmanlıca dili ortaya çıkmıştır. Ama ayrı bir dil olmadığını, bir Türkçe dili olduğu unutulmamalıdır.
- Bu alfabe 28 harften oluşmaktadır ama Türkler tarafından yapılan eklemelerle 36 harf sayısına çıkmıştır.
- Sağdan sola doğru yazılan tarihte Türklerin kullandığı son alfabedir.
- Arap alfabesinde yer almayan ç, j, p harfleri Türkçe ses uyumu düşünülerek sonradan eklenmiştir.
- Bu alfabe ünsüz harfler üzerine kuruludur ve gerekli olmadıkça ünlü sesler kullanılmaz.
- Alfabedeki ünsüz harflerin şekillerine göre ünlü harfler seslendirilmektedir.
- Küçük büyük harf kullanımı ve noktalama işaretleri bu alfabede bulunmamaktadır.
- Divan-ü Lügati’t Türk, bu alfabe kullanılarak yazılan bilinen bir eserdir.
Kiril Alfabesi
Kullanılan alfabelerin Türklerin yaşadıkları yere ve kültürel etkileşimlerine göre değiştiğini söylemiştik. Bu alfabenin Türkler tarafından kullanımı da buna örnektir. Kiril alfabesi aslen Yunan alfabesinden gelmektedir ve Sovyetler Birliği tarafından kullanılmıştır. Türk kavimlerinin Rusya’ya gelmesiyle birlikte Sovyetlere bağlı Türk devletlerinin zorunlu olarak kullandıkları bir alfabedir. Tarihte Türklerin kullandığı alfabeler arasında en çok sesli harf barındıran alfabedir. 11 tanesi sesli, 27 tanesi sessiz olmak üzere 38 harften oluşmaktadır. Soldan sağa doğru yazılan tarihte Türklerin kullandığı ilk alfabedir. Bölgedeki Türklerin 20 farklı Kiril alfabesi kullandığı bilinmekte. Bugün bazı Türk toplulukları hala bu alfabeyi kullanmaya devam ediyorlar.
Latin Alfabesi
İslamiyet’e geçen Türk topluluklarının Arap alfabesi kullandığından söz ettik. Aslında ilk olarak Azeri Türkleri 1925 yılından itibaren Latin alfabesi kullanmaya başlamışlardır. Türkiye Cumhuriyeti olarak bizler de 1928 yılında yapılan Harf Devrimi ile birlikte Arap alfabesini bırakarak Latin alfabesine geçmiş olduk. Arap alfabesinin Türkçe yapısına uyumsuz olması bu geçişin sebeplerinin başında gelmektedir. Birebir olarak Latin alfabesini kullanmadığımız için Latin asıllı Türk alfabesi ya da Türkçe Latin alfabesi de denilebilmektedir. Bu alfabeye geçiş sayesinde Türkçe dilinin yazıldığı gibi okunabilmesi sağlanmıştır.
- Latin alfabesi 8 ünlü, 21 ünsüz olmak üzere toplam 29 harften oluşmaktadır.
- Tam olarak 1 Kasım 1928 Harf Devrimi sonrası bu alfabeye geçilmiştir.
- Latin alfabesinde bulunmadığı için Türk dil yapısına uyum sağlaması açısından ç, ş, g, ö ve ü harfleri eklenmiştir.
- Yine Türk dil yapısına uyum sağlamadığı gerekçesi ile q, x ve w harfleri kaldırılmıştır.
- Latin alfabesi soldan sağa doğru yazılır ve kelime yapısına göre hem ayrı hem bitişik şekilde kullanılabilir.
Harflerin hayatımızdaki yeri ve kullanımına duyulan ihtiyaç tartışılmaz. Bununla birlikte harflerin rakamlarla etkileşiminin en güzel örneği olan Roma rakamlarının nasıl yazıldığını biliyor musunuz? Cevabınız hayırsa Roma Rakamları Nasıl Yazılır ve Nerede Kullanılır? yazımıza mutlaka göz atın.